Hug­leið­ingar og áform um grein kvikn­aði við að lesa athygl­is­verðri skýrslu Gylfa Magn­ús­sonar o.fl. um rekstur hjúkr­un­ar­heim­ila og að heyra við­brögð við henni. Ég lét þó kyrrt liggja þar til mér mál­kunn­ugur mað­ur, Jón Hjart­ar­son fyrrum skóla­stjóri á Kirkju­bæj­ar­klaustri, hafði sam­band við mig og lýsti skoð­unum áþekkum mínum á efn­inu sem hann hafði reynt að koma á dag­skrá á öðrum vett­vangi með minn­is­blaði. Sam­talið við hann og minn­is­blaðið sann­færði mig um að hug­leið­ingar mínar væru ekki bara mín eigin sér­viska og varð kveikjan að því sem á eftir fer. Minn­is­blað Jóns er í lok grein­ar­inn­ar.

Skýrsla heil­brigð­is­ráðu­neyt­is­ins um stöðu hjúkr­un­ar­heim­il­anna, unnin af Gylfa Magn­ús­syni pró­fessor o.fl., vakti athygli á fjár­hags­legum vanda þeirra. Nið­ur­stöður hennar komu ekki á óvart. Þröngur fjár­hags­rammi þeirra hefur verið í fréttum á síð­ustu miss­erum og er talin ógnun við þjón­ustu rík­is, sveit­ar­fé­laga og félaga­sam­taka, sem byggja vilja upp mann­sæm­andi aðstæður fyrir aldr­aða og veik­burða sem gæti opnað smugur fyrir pils­falda­kap­ít­alista til að hagn­ast með þjón­ustu­skerð­ingu.

Við­brögð við skýrsl­unni voru að því leyti von­brigði að flestir sem hana ræddu sáu ekki í henni annað en venju­legan bar­lóm ein­hvers þáttar rík­is­bú­skap­ar. Engin grein­ing var gerð á ástæðum vand­ans eða leiðum til úrlausna en vikið að því að hugs­an­lega mætti draga úr vand­anum með ódýr­ari úrræðum svo sem heima­hjúkr­un. Það er góðra gjalda vert að styrkja og efla aðstoð við aldr­aða utan sjúkra­stofn­ana en það leysir ekki vanda hjúkr­un­ar­heim­ila og getur ekki komið í stað þeirra. Lýð­fræði­leg þróun og lækn­is­fræði­legar fram­farir hafa leitt til þess að þeim sam­borg­urum fjölgar að til­tölu sem á síð­ustu ævi­ár­unum eru ekki sjálf­bjarga um dag­legar athafnir og þurfa aðhlynn­ingu og aðstoð allan sól­ar­hring­inn umfram getu fjöl­skyldu og heim­il­is.

Þessi hópur er all­stór og fer vax­andi á næstu árum. Á það er bent í skýrsl­unni og um það vitna biðlistar eftir hjúkr­un­ar­vistun og frá­flæð­is­vandi sjúkra­húsa. Hann á eins og aðrir hópar rétt á heil­brigð­is­þjón­ustu og félags­legri aðstoð í sam­ræmi við þarfir sín­ar. Opin­berir aðilar og einka­stofn­anir sem helgað hafa sig þjón­ustu við þennan hóp hafa sýnt að hana er hægt að veita með góðum árangri. En hún kostar mikið fé og gott skipu­lag. Verk­efni stjórn­valda í þessum mála­flokki er að koma á skil­virku skipu­lagi og finna fé til að sinna þessum sam­borg­urum sem vert er. Umræða um þetta mál er áskorun til stjórn­mála­flokk­anna í aðdrag­anda kosn­ing­anna. Stjórn­mál eiga ekki að vera sand­kassa­leikur með slag­orð heldur raun­hæfar aðgerðir til almanna­heilla.

Félags­legar og fjár­hags­legar for­sendur elli­ára

Fyrir hund­rað árum bjuggu um 70% íbúa lands­ins í sveitum eða smá­þorpum en um 30% á stærri stöð­um. Sam­býli tveggja til þriggja kyn­slóða var ríkj­andi fjöl­skyldu­form. Stór­fjöl­skyldan sá um fram­færslu með­lima sinna með þeim tekjum sem hún afl­aði og eignir hennar nýtt­ust öllum frá vöggu til graf­ar. Fram­færsla á vegum hins opin­bera var lít­il. Fimm­tíu árum síðar höfðu töl­urnar snú­ist við, 70% lands­manna bjuggu í þétt­býli, stór­fjöl­skyldan hafði klofnað í ald­ursein­ing­ar, eldri for­eld­rana ann­ars vegar og upp­vaxin börn þeirra hins veg­ar, fram­færslu­keðjan innan fjöl­skyld­unnar hafði rofnað og fram­færsla á vegum hins opin­bera hafði vax­ið. Fram­færslu­eyrir aldr­aðra og óvinnu­færra var líf­eyrir almanna­trygg­inga, sjálfsaflafé og eignir sem safn­ast höfðu upp fyrst og fremst í íbúð­ar­hús­næði.

Öðrum fimm­tíu árum síðar er sviðið enn gjör­breytt. Innan við 10% þjóð­ar­innar búa í strjál­býli og skil í lifn­að­ar­háttum eftir búsetu eru hverf­andi. Með­al­ævi­lengd hefur auk­ist og í stað stór­fjöl­skyldu eða tveggja kyn­slóða eru komnar þrjár fjár­hags­lega aðgreindar ald­ursein­ing­ar. Gamla fólkið á líf­eyr­is­aldri, börn þess komin yfir miðjan aldur og að lokum barna­börn þess á miðju starfs­aldri. Engin form­leg fram­færslu­tengsl eru milli þess­ara ald­ursein­inga en lág­marks­fram­færsla aldr­aða og óvinnu­færa er orð­inn skylda hins opin­bera vel­ferð­ar­kerf­is. Ber­andi þættir í fram­færslu­kostn­aði aldr­aðra eru greiðslur úr líf­eyr­is­sjóðum og nýt­ing á eignum þeirra einkum eigin íbúð­ar­hús­næði meðan aðstæður leyfa eða sölu­and­virði þess.

Þessi sam­fé­lags­breyt­ing hefur haft góð áhrif á aðbúnað og heil­brigð­is­þjón­ustu við þá sem þurfa aðhlynn­ingu umfram það sem heim­ili og aðstand­endur geta veitt. Hins vegar hefur ekki tek­ist að ganga frá fjár­hags­legum for­sendum þeirrar þjón­ustu með við­un­andi hætti, etv. vegna þess að ekki er bara um að ræða heil­brigð­is­þjón­ustu, almennt við­ur­kennt sam­fé­lags­verk­efni, heldur einnig fram­færslu og per­sónu­lega þjón­ustu, þ.e. eitt­hvað sem almenn­ingur þ.m.t. aldr­aðir utan stofn­ana greiða af tekjum sínum eða eign­um. Núver­andi fyr­ir­komu­lag á greiðslum fyrir dval­ar­kostnað á hjúkr­un­ar­heim­ilum tekur ekki nægi­lega mið af þessu. Visst til­lit er tekið til skatt­skyldra tekna vist­manns en alveg er litið fram hjá öðrum tekjum og eignum hans og makans sem deilir fjár­hag með honum en þessir atriði hafa oft meiri áhrif á afkomu aldr­aðra en þær tekjur sem birt­ast á skatt­skýrslu þeirra.

Reglur um þátt­töku vist­manna í kostn­aði við dvöl hjúkr­un­ar­heim­ili

Sjúkra­trygg­ingar leggja mat á þann kostnað sem áætlað er falli til vegna vist­unar manns á stofnun við hæfi við­kom­andi aðila og er hjúkr­un­ar­heim­il­inu greidd sú fjár­hæð. Hluti hennar er greiddur af vist­mann­inum með hlið­sjón skatt­skyldum tekjum hans en þó þannig að hann heldur eftir ákveð­inni lág­marks­fjár­hæð til ann­arra per­sónu­legra nota. Það sem á vantar greiðir hið opin­bera. Vist­menn hjúkr­un­ar­heim­ila hafa jafnan ekki atvinnu­tekjur og skatt­skyldar tekjur eru því nær ein­göngu líf­eyrir og skatt­skyldar eigna­tekjur sem eru metnar að hálfu.

Reglur þessar virð­ast fljótt á litið rök­réttar og benda til þess að þeim hafi verið ætlað að meta greiðslu­getu vist­manna með það fyrir augum að hver og einn greiði þann dval­ar­kostnað sem tekjur hans duga til en það sem umfram er sé greitt úr sam­eig­in­legum sjóði lands­manna. Við nán­ari skoðun vakna þó spurn­ingar um rétt­mæti þess­ara reglna og hvort þær þjóni til­gangi. Efinn stafar fyrst og fremst af því að við­mið­un­in, skatt­skyldar tekj­ur, er ekki góður mæli­kvarði á greiðslu­getu vist­manna þ.e. á það sem við­kom­andi hefði haft úr að spila hefði hann ekki þurft að dvelja á hjúkr­un­ar­heim­ili. Ef nei­kvæður munur er á reikn­aðri greiðslu­getu skv. regl­unum og raun­veru­legri greiðslu­getu, hverfur sá munur ekki. Hann er greiddur hjúkr­un­ar­heim­il­inu með sköttum á almenna borg­ara en rennur í reynd til aðstand­enda vist­manns­ins, þ.e. maka hans og síðar arf­taka. Nokkur atriði og dæmi skulu nefnd til að skýra þetta.

Afkoma aldr­aðra eftir að starfsævi lýkur ræðst ekki ein­göngu af þeim skatt­skyldu tekjum sem þeir hafa, þ.e. líf­eyri og skatt­skyldum fjár­magnstekjum svo sem vöxt­um, arði, leigu og sölu­hagn­aði verð­bréfa. Aðrar tekjur þeirra og eignir skipta ekki síður máli. T. d. á eig­andi íbúðar að verð­mæti 80 m.kr. kost á því að búa í henni meðan það hentar honum eða selja hana og hefur þá 80 m.kr. skatt­frjálsar tekjur til ráð­stöf­un­ar. Séu skatt­skyldar tekjur hans hinar sömu og hjá eigna­lausum ein­stak­lingi er báðum þó gert að greiða hið sama í dval­ar­kostnað en skatt­frjálsu tekj­urnar og eign­irnar renna til erf­ingj­anna þegar þar að kem­ur.

Vist­maður á hjúkr­un­ar­heim­ili sem á veru­legar eignir eða hefur skatt­frjálsar tekjur er sjaldan í færum til að nýta þær sjálfur til eigin fram­færslu eins og hann hefði gert að öðrum kosti og hefur oft lít­inn rétt hjá líf­eyr­is­sjóði. Mestur hluti dval­ar­kostn­aðar hans verður því greiddur af hinu opin­bera á sama tíma og eignir hans og skatt­frjálsar tekjur renna til maka og erf­ingja.

Líf­eyr­is­tekjur hjóna er yfir­leitt mis­háar og munar oft miklu vegna kyn­bund­ins launa­munar og minni atvinnu­þátt­töku kvenna. Verði annað hjóna að dvelja á hjúkr­un­ar­heim­ili skiptir það máli fjár­hags­lega hvort þeirra það er. Sé það tekju­hærri mak­inn kann svo að fara að dval­ar­kostn­að­ur­inn verði að fullu greiddur af líf­eyr­is­tekjum hans en tekju­lægri mak­inn situr í búinu með skert fram­færslu­fé. Dvelji tekju­lægri mak­inn á hjúkr­un­ar­heim­il­inu, greiðir hann lítið í dval­ar­kostnað en tekju­hærri mak­inn situr í búinu með létt­ari fram­færslu en áður en nær óbreytt fram­færslufé og sam­eig­in­legar bús­eignir sem hann getur ráð­stafað án þess að það hafi áhrif á fjár­hags­stöðu makans. Núver­andi reglur mis­muna þannig hjónum inn­byrðis þeim maka í óhag sem lægri tekjur hef­ur.

Fleiri dæmi um galla á gild­andi reglum mætti telja upp. Í flestum til­vikum er ekki við regl­urnar sjálfar að sakast en miklu fremur við rangar for­sendur um fram­færslu- eða greiðslu­getu vist­manna sem þær mið­ast við. Skatt­skyldar tekjur eru ónot­hæfur mæli­kvarði í því efni.

Ólík­legt er að það fyr­ir­komu­lag sem lýst er hér að framan end­ur­spegli afstöðu aðstand­enda vist­manna á hjúkr­un­ar­heim­il­um. Þeir vita öðrum betur hve mik­il­vægt er að aðbún­aður og þjón­usta við vist­menn sé með sem bestum hætti og gera sér grein fyrir því hve miklu þarf til að kosta. Óhætt er að full­yrða að vilji þeirra flestra sé að allar tekjur og eignir við­kom­andi ein­stak­lings séu nýttar honum til fram­færslu og auk­inna lífs­gæða svo lengi sem þær duga til en eftir það taki hið opin­bera vel­ferð­ar­kerfi við. Frá­leitt sé að sér­hags­munir í erfða­málum hafi áhrif.

Eignir og erfðir kyn­slóð­anna

Ein afleið­ing núver­andi reglna um dval­ar­kostnað á hjúkr­un­ar­heim­ilum er að veru­legir fjár­munir sem undir venju­legum kring­um­stæðum hefði nýst vist­manni til fram­færslu gera það ekki eftir að hann hefur verið vistaður á hjúkr­un­ar­heim­ili heldur renna til maka og síðar sem arfur til ann­arra erf­ingja. Þessi yfir­færsla eigna milli kyn­slóða sam­ræm­ist etv. mynstri stór­fjöl­skyld­unni sem sá um fram­færslu aldr­aðra fyrir 50 - 100 árum og jafn­vel tveggja kyn­slóða fjöl­skyld­unum áður en fram­færsla aldr­aðra varð hluti af skyldum opin­berra aðila. Í fjöl­skyldu­mynstri nútím­ans þar sem hver kyn­slóð er sjálf­stæð fjár­hags­leg ein­ing án form­legrar fram­færslu­skyldu út fyrir hana er þessi yfir­færslu eigna í mót­sögn við þá meg­in­reglu að hver og einn sjái um sína fram­færslu af eigin aflafé og eign­um. Við það er því að bæta að ríkj­andi við­horf í erfða­málum einkum varð­andi erfða­fjár­skatt eru í ósam­ræmi við efna­hags­legar og félagslegar aðstæður í sam­fé­lag­inu og þjóna litlum til­gangi öðrum en þeim að byggja upp eignir hjá þeim sem mikið hafa fyrir og þurfa lítt á meiru að halda.

Taflan hér til hliðar sýnir eigið fé, þ.e. eignir að frá­dregnum skuld­um, íslenskra fjöl­skyldna í árs­lok 2019 miðað við aldur elsta fjöl­skyldu­með­lims. Hún sýnir einnig með­al­tal eigin fjár miðað við heild­ar­fjölda í hverjum ald­ursár­angi og hlut­fall eigin fjár af heild í hverju ald­urs­bili. Tafla sýnir að nærri 40% eigin fjár er hjá fólki sem er 67 ára eða eldra. Önnur 40% eru hjá þeim sem eru 50 til 66 ára. Rest­in, 20%, dreif­ist á þá sem eru á aldr­inum 25 til 50 ára. Í krónum er eign elsta hóps­ins um 46 millj­ónir króna að jafn­aði á fjöl­skyldu en fer lækk­andi niður að með­al­tali heild­ar­inn­ar, um 21 milljón króna, hjá þeim sem eru 50 - 54 ára og lækkar svo enn frek­ar. Tekið skal fram að dreif­ing eigin fjár innan ald­urs­hópanna er mjög mik­il, einkum innan eigna­meiri hópanna auk þess sem að eigið fé er van­metið m.a. vegna verð­skrán­ingar á eign­ar­hlutum í félög­um.

Þessi eigna­dreif­ing kemur ekki á óvart. Hún end­ur­speglar fjár­hags­legan feril flestra, sem koma snauðir eða skuldum vafnir inn á vinnu­mark­að. Myndun eigin fjár er hæg framan af á meðan fjöl­skyldu­út­gjöld eru há vegna barna­upp­eld­is, náms­lána, hús­næð­is­kaupa eða leigu o.s.frv. Um miðjan aldur verður breyt­ing hér á. Útgjalda­þörfin minnkar þegar börnin eru farin að heiman, fast­eigna­lán að fullu greidd eða skipt hefur verið í minna hús­næði. Þegar að starfs­loka­aldri kemur hefur eig­in­fjár­staðan enn batnað veru­lega og neyslu­þörf og neyslu­geta dreg­ist sam­an. Fjár­hags­legu meg­in­ein­kennin eru að eldra fólkið á mikið eigið fé og hefur hóf­legan fram­færslu­kostn­að, mið­aldra fólkið er dável sett eign­ar­lega og komið yfir erf­ið­asta hjall­ann en unga fólkið á í basli, stendur í barna­upp­eldi og hús­næð­is­kaup­um.

Þau lög­mála sem gilda um yfir­færslu eigna milli þeirra þriggja kyn­slóða­ein­inga sem ein­kenna fjöl­skyldur nú til dags, eldra fólks­ins, mið­aldra fólks­ins og unga fólks­ins eru einkar athygl­is­verð í ljósi þess­arar fjár­hags­stöðu kyn­slóð­anna. Sam­kvæmt erfða­reglum gengur arfur eftir lát­inn ein­stak­ling fyrst til maka og barna. Eðli­lega eru dauðs­föll algeng­ust í þeim hópi sem kall­aður er aldr­aðir hér að framan og við getum miðað við að séu yfir 80 ára gaml­ir. Eignir þeirra ganga við and­látið til maka sé hann er til staðar og barna sem gera má ráð fyrir að séu á aldr­inum 50 til 80 ára, þ.e. til­heyra mið­aldra og eldra fólki sem er vel statt eign­ar­lega og er komið yfir tíma­bil mik­ils fram­færslu­kostn­að­ar. Unga kyn­slóðin sem glímir við hátt hús­næð­is­verð, barna­upp­eldi og mik­inn fram­færslu­kostnað situr hjá uns að arfi eftir for­eldra þess kemur en þá er það lík­lega komið úr fjár­hags­legum þreng­ing­unum og hefur safnað nokkru fé.

Afleið­ingar af þessu kerfi eru marg­vís­leg­ar. Erfðafé rennur ekki þangað sem það kemur að mestu gagni til fram­færslu aldr­aðra eða ungu kyn­slóð­ar­innar eins og áður var en byggir upp eignir þeirra sem þegar eru vel stadd­ir. Þrátt fyrir þessa aug­ljósu stað­reynd er lækkun erfða­fjár­skatts vin­sælt lof­orð lýð­skrumara en áhrif af lækkun hans yrðu þau að eigna­yf­ir­færsla innan og milli þeirra kyn­slóða sem best eru staddar myndi aukast en allir aðrir yrðu verr sett­ir. Upp­söfnun fjár í höndum fárra og sam­þjöppun eigna myndi vaxa. Minni tekjur af erfða­fjár­skatti leiðir einnig til þess að við sömu útgjöld vegna vel­ferð­ar­mála verða aðrir skattar hærri og þeir lenda hvað helst á kyn­slóðum sem í mestri fram­færslu­þörf eru, þ.e. yngri kyn­slóð­un­um.

Eign­ir, erfðir og fram­færslu­kostn­aður aldr­aðra

Stefna og stefnu­leysis í erfða­málum á brýnt erindi í umræðu um fjár­mál hjúkr­un­ar­heim­ila m.a. vegna:

• Reglur um greiðslu vist­manns á kostn­aði við dvöl hjúkr­un­ar­heim­ili eru mein­gall­aðar og gefa ranga mynd af greiðslu­getu við­kom­andi þannig að veru­legur hluti af þeim tekjum og eignum ein­stak­lings sem gengið hefðu til fram­færslu hans eru ekki nýttar í þeim til­gangi eftir að vistun á hjúkr­un­ar­heim­ili hefst.
• Ef sá hluti skatt­skyldra tekna vist­manns sem fer til að greiða dval­ar­kostnað á hjúkr­un­ar­heim­ili nægir ekki til að greiða þann kostnað að fullu er mis­mun­ur­inn greiddur af almennu skatt­fé. Á sama tíma safn­ast aðrar tekjur vist­manns­ins upp hjá maka hans eða börnum og ganga að lokum ásamt öðrum eignum hans til þeirra sem arf­ur.
• Erfða­reglur og skatta­reglur um arf leiða til þess að eignir yfir­fær­ast að mestu sem lágt skatt­aðar tekjur til þeirra sem litla þörf hafa fyrir við­bót­ar­tekjur og eignir en skattur á tekjur almenn­ings hafði verið not­aður til að kosta fram­færslu arf­gjafa á hjúkr­un­ar­heim­il­um.

Það að leita ann­arra úrræða fyrir þann hóp sem dvelur á hjúkr­un­ar­heim­ilum kann að draga eitt­hvað úr þörf á dval­ar­rýmum en horfast verður í augu við þá stað­reynd að eftir sem áður verður til fólk sem þarfn­ast hjálpar allan sól­ar­hring­inn umfram það sem unnt er að veita á einka­heim­ilum og verður að njóta umönn­unar fag­fólks. Hvort sá hópur er minni eða stærri en breytir því ekki að hann á rétt á búa við góða aðstöðu eins og sem betur fer er að finna á flestum hjúkr­un­ar­heim­ilum í dag. Þessi réttur má þó ekki vera ein­hliða á kostnað ann­arra en vist­manns­ins leyfi aðstæður hans það. Við­brögð við skýrsl­unni verða að vera þau að finna sann­gjarna lausn í sam­spili einka­hags­muna og sam­fé­lags­hags­muna í þessu efni með það að leið­ar­ljósi að tryggja vel­ferð og lífs­gæði vist­mann­anna eftir því sem unnt er á erf­iðu skeiði á ævi þeirra. Til þess verða menn að vera reiðu­búnir til að ýta til hliðar tabúum í eigna- og erfða­málum og blása á hentifræði og popúl­isma varð­andi erfðir og skatta.

Meg­in­at­riði í slíkri lausn er að tekjur og eignir þeirra sem vista þarf á hjúkr­un­ar­heim­ilum gangi fyrst og fremst til að tryggja vel­ferð þeirra og fram­færslu. Ekki er sann­gjarnt að gera þá kröfu að sam­fé­lagið beri fjár­hags­lega ábyrgð á vel­ferð þeirra ef þeir fjár­munir sem áttu að standa undir fram­færslu þeirra eru not­aðir í öðrum til­gangi og látnir koma öðrum til góða. Fjár­hags­legar aðstæður vist­manna eru hins vegar mjög mis­jafnar svo ekki verður ekki hjá því kom­ist að afla einnig rekstr­ar­fjár með skatt­heimtu. Hana þarf að ákveða með hlið­sjón af því að eignir ein­stak­linga til trygg­ingar á afkomu eru mis­jafnar af ýmsum fjár­hags­legum og félags­legum ástæðum auk þess sem sam­fé­lagið hefur gert eigna­söfnun auð­velda fyrir suma en hindrað aðra. Skatt­heimta til rekstrar hjúkr­un­ar­heim­ila á að jafna fjár­hags­lega aðstöðu þeirra sem þarfn­ast vist­un­ar.

Án þess að um sé að ræða mót­aðar til­lögur um úrbætur á fjár­hags­legum for­sendum fyrir rekstur hjúkr­un­ar­heim­ila má benda á nokkur skref sem taka mætti til skoð­un­ar:

1. End­ur­skoða reglur um greiðslu dval­ar­kostn­aðar á hjúkr­un­ar­heim­ilum þannig að í stað þess að miða greiðslu­skyldu íbúa ein­göngu við skatt­skyldar tekjur þeirra verði lagt sam­ræmt mat á fram­færslu­getu vist­manns með hlið­sjón af öllum tekjum hans og eignum þ.m.t. hjóna­bandseignum og duldum eignum í félög­um, verð­bréfum o.fl.
2. Lög um erfðir verði end­ur­skoðuð m.a. verði réttur maka til setu í óskiptu búi tak­mark­aður í tíma og einnig með til­liti til getu við­kom­andi til að stýra búinu. Erfða­réttur sam­býl­is­maka verði gerður skýr­ari
3. Lög um erfða­fjár­skatt verði end­ur­skoð­uð, skatt­leys­is­mörkin mið­ist við hvern lög­erf­ingja um sig en skatt­hlut­fallið hækkað veru­lega og verði þrepa­skipt eða etv. látið ráð­ast af heild­ar­tekjum hvers arf­taka. Hluti af tekjum af skatt­inum verði eyrna­merktra rekstri hjúkr­un­ar­heim­ila.
4. Það sem á vantar að dval­ar­kostn­aður í rekstur hjúkr­un­ar­heim­ila sé að fullu greiddur sam­kvæmt I og III hér að framan verði brúað með skatti á eignir umfram há frí­eigna­mörk og verði hluti tekna af honum eyrna­merktur rekstri hjúkr­un­ar­heim­ila í fjár­lögum hvers árs.
5. Ábyrgð á rekstri hjúkr­un­ar­heim­ila verði hjá rík­inu sem reki þau eða feli sveit­ar­fé­lög­um, félaga­sam­tökum eða góð­gerða­sam­tökum rekstur hjúkr­un­ar­heim­ila með samn­ingi og því skil­yrði að þau séu rekin sem sjálfs­eign­ar­stofn­an­ir.

Fjár­hæðir og ítar­efni

Til að auð­velda fjár­hags­legt mat á þessum hug­myndum skulu dregnar fram upp­lýs­ingar um nokkrar hag­stærðir sem máli skipta í því sam­hengi.

Tekjur og gjöld hjúkr­un­ar­heim­ila

Sam­kvæmt skýrslu Gylfa o.fl. voru hjúkr­un­ar­heim­ili sem aflað var upp­lýs­inga um 40 tals­ins með 2.100 til 2.200 rými. Tekjur hjúkr­un­ar­heim­il­anna 2020 voru um 32,3 millj­arðar króna þar af komu um 29 millj­arðar (90%) frá rík­inu, kostn­að­ar­þátt­taka íbúa var um 1,4 millj­arðar (4%), frá sveit­ar­fé­lögum komu um 0,9 millj­arðar (3%) og aðrar tekjur um 0,8 millj­arðar (3%). Rekstr­ar­gjöld stofn­an­anna á árinu 2020 eru talin um 33,7 millj­arðar króna, þ.e. 1,4 millj­örðum hærri en tekjur þeirra voru en um 2,3 millj­örðum hærri séu fram­lög sveit­ar­fé­laga ekki talin til tekna. Hall­inn þannig reikn­aður er því um 7%. Í skýrsl­unni kemur einnig fram að nokkuð vantar á að hjúkr­un­ar­heim­ilin nái lág­mark­s­við­miðun Land­lækn­is­emb­ætt­is­ins um ummönn­un­ar­tíma og mönn­un. Til þess að ná þeim við­mið­unum er áætlað að kostn­að­ur­inn myndi aukast um 3,7 millj­arða til við­bót­ar. Til þess að eyða halla og afnema fram­lög sveit­ar­fé­laga ásamt því að ná lág­mark­s­við­mið­unum Land­læknis þyrftu tekjur að öðru óbreyttu að aukast um 5 millj­arða króna.

Hlut­deild íbúa í dval­ar­kostn­aði

Kostn­að­ar­greiðslur íbúa voru um 4,1% af tekjum heim­il­anna eða um 1,3 millj­arðar miðað við árið 2020. Sé miðað við 2.100 vist­menn eru það að með­al­tali um 52 þús. kr. á mán­uði sem lýsir mjög lágum skatt­skyldum tekjum vist­mann­anna, þ.e líf­eyri og fjár­magnstekj­um. Með­al­tekjur eftir skatt sam­kvæmt þessu virð­ast hafa verið um 160 þús. kr. á mán­uði. Kostn­að­ar­greiðsla íbúa skv. regl­unum er að hámarki um 454 þús. kr. á mán­uði. Miðað við það er sá kostn­aður sem íbúum er ætlað að taka þátt í um 11 millj­arðar króna eða um þriðj­ungur af heild­ar­rekstr­ar­kostn­aði heim­il­anna. Með­al­greiðsla vist­manna er nú um 11% hámarks­greiðslu. Óraun­hæft að ætla að end­ur­skoðun tekju­við­mið­unar fyrir dval­ar­kostnað dugi til að eyða halla­rekstri stofn­an­anna en ekki er ólík­legt að þátt­taka íbúa í dval­ar­kostn­aði gætu tvö til þre­fald­ast ef eðli­legt til­lit væri tekið til eigna og óskatt­skyldra tekna.

Erfða­fjár­skattur

Tekjur rík­is­sjóðs af erfða­fjár­skatti hafa verið 4 - 5 millj­arðar króna á ári síð­ustu ár. Skatt­stofn­inn, þ.e. eignir búa sem til skipta voru hefur verið 40 - 50 millj­arðar króna. Án erfða­fjár­skatts væru þessar fjár­hæðir skatt­lagðar sem almennar tekjur arf­þega og myndu vænt­an­lega skila ríki og sveit­ar­fé­lögum 12 til 15 millj­örðum króna í skatt­tekj­ur. Erfða­fjár­skattur er lágur hér á landi og nýlega hafa komið fram hug­myndir um að hækka skatt­hlut­fallið með vax­andi arfi hvers arf­þega en hækka jafn­framt frí­tekju­markið og miða það við hvern arf­taka um sig. Slík breyt­ing er studd sann­girn­is­rökum og væri liður í að stemma stigu við söfnun auðs á fáar hend­ur. Hún gæti einnig leitt til veru­legs tekju­auka fyrir rík­is­sjóð.

Auð­legð­ar­skattur

Þegar auð­legð­ar­skattur var síð­ast lagður á skil­aði hann rík­is­sjóði 12 - 15 millj­örðum í tekj­ur. Skatt­inn greiddu þó langt innan við 5% fram­telj­enda þar sem eignir venju­legs fólks voru undir frí­eigna­mark­inu. Dreif­ing eigna er afar mis­jöfn eins og áður eins og með­fylgj­andi tafla sýnir og má ætla að tekjur af auð­legð­ar­skatti nú gætu numið tvö­faldri þeirri fjár­hæð sem þá var ef miðað væri við svip­aðar álagn­ing­ar­regl­ur.

Fram­an­greindar fjár­hags­legar upp­lýs­ingar benda til þess að unnt væri að skjóta traustum stoðum undir rekstur hjúkr­un­ar­heim­ila án þess að auka kostnað hins almenna skatt­greið­anda. Um leið yrði fjár­mögn­un­ar­kerfi hjúkr­un­ar­heim­ila gert eðli­legra og rök­rétt­ara og skatt­kerfið í heild sann­gjarn­ara.

Minn­is­blað Jóns Hjart­ar­sonar

Smá vanga­veltur pen­sjónista!

Pen­sjónist­inn hefur fylgst með umræð­unni um rekstr­ar­vanda hjúkr­un­ar­heim­ila og hvernig rekstr­ar­að­ilar krefj­ast auk­ins fram­lags úr rík­is­sjóði inní rekst­ur­inn. Heil­brigð­is­ráð­herra mætir þessum kröfum á mál­efna­leg­ann hátt, segir að greina þurfi betur bæði þjón­ustu og kostn­að­inn sem fylgi eðli­legri hjúkr­un­ar­þjón­ustu.

Í sinni ein­föld­ustu mynd finnst pen­sjónist­anum að staðan sé svona:

1. Eft­ir­launa­tíma­bilið hefst við 67 ára aldur og 70 ára hætta flestir reglu­bundnum störf­um.
2. Flestir búa áfram heima hjá sér og reka heim­il­is­haldið á eigin reikn­ingi og njóta venju­legrar þjón­ustu heil­brigð­is­kerf­is­ins eins og áður.
3. Sumir til­einka sér fram­boð félags­þjón­ust­unnar sveit­ar­fé­lags­ins, greiða smá­vegis fyrir og sem betur fer eru fyrri hluti eft­ir­launa­ár­anna góður og gef­andi tími fyrir marga.
4. Svo kemur að því að heilsan brestur og fólk þarf að fara á elli­heim­il­i/hjúkr­un­artheim­ili og greiðir þar dval­ar­kostnað í sam­ræmi við þau eft­ir­laun sem það hefur (ákveð­inn hluti eft­ir­launa fer í greiðslur til við­kom­andi stofn­unn­ar). Aðrar eignir við­kom­andi, hús­næði, banka­inni­stæð­ur, hluta­bréf ofl falla í hlut erf­ingja í fyll­ingu tím­ans, eins og happ­drætt­is­vinn­ing­ur, án veru­legrar skatt­lagn­ing­ar.
5. Pen­sjónist­inn spyr: Hvers­vegna ekki að hækka efða­fjár­skatt á fast­eign­um, banka­inni­stæðum og allskyns verð­bréfum í 50 -60% og eyrna­merkja þennan skatt öldr­un­ar­þjón­ust­unni, Elli- og hjúkr­un­ar­heim­il­um, og skapa þannig fastan tekju­stofn til að mæta kostn­aði vegna þessa rekst­urs? Pen­sjónist­anum finnst hvorki skyn­semi né sann­girni í því að sam­fé­lagið í heild sinni standi straum af öllum kostn­að­in­um, meðan erf­ingj­arnir hirða arf­inn án þess að hafa nokkuð til þess unn­ið.

Hvers vegna á ég, í fyll­ingu tím­ans, að leggj­ast inn á heim­ili á kostnað sam­fé­lags­ins, ger­ast þurfa­mað­ur, meðan eignir mínar fara nær óskatt­lag­aðar í vasa erf­ingj­anna, sem ekk­ert hafa unnið til þessa happ­drætt­is­vinn­ings?

Stór hluti lands­manna á tölu­verðar eignir og því er alls ekki óeðli­legt að við and­lát þá skatt­leggi sam­fé­lagið þessar eignir sér­stak­lega, til þess að standa undir þjón­ustu við eldri borg­ara sam­fé­lags­ins og svo það sem enn vanti upp á komi svo úr sam­eig­in­legum sjóði sam­fé­lags­ins. Auð­vitað þarf vand­aða og mjög skot­helda lög­gjöf í kringum svona ákvörð­un, en með nútíma tækni og þekk­ingu ætti bæði vera hægt að semja lög­gjöf og eft­ir­lits­kerfi sem haldi.

Það er alls ekk­ert við svona skatt­lagn­ingu að athuga, fyrir henni er hægt að færa fram mörg góð og sterk rök, bæði efna­hags­leg og félags­leg, öll sann­gjörn.

Hvað segir fólk!?