„Netið er eig­in­lega eins og nýr him­inn yfir okkur – og auð­vitað nýir und­ir­heim­ar.“ Þetta eru orð úr munni per­són­unnar Ása í skáld­sög­unni Fjar­vera þín er myrk­ur, eftir Jón Kalman Stef­áns­son, og lýsa vel þeim sam­fé­lags­breyt­ingum sem orðið hafa með til­komu inter­nets­ins. Netið hefur veitt okkur aðgang að nýjum veru­leika, ógrynni upp­lýs­inga og nýjum leiðum til að eiga í sam­skipt­um. Fjöl­miðlun nútím­ans fer ekki lengur bara fram í hefð­bundnum fjöl­miðl­um, heldur einnig á sam­fé­lags­miðl­um. Tveir af hverjum þremur Íslend­ingum nálg­ast fréttir á sam­fé­lags­miðl­um, sam­kvæmt nýlegri könnun Fjöl­miðla­nefnd­ar.

En netheimum fylgja líka ýmsar áskor­anir og skugga­hlið­ar, sem eru alltaf að koma betur og betur í ljós. Algórit­mar og með­mæla­kerfi sem byggja á gervi­greind stýra því hvaða efni við sjáum á sam­fé­lags­miðlum og hvað við sjáum ekki. Upp­lýs­inga­óreiða, djúp­fals­anir og annað vafa­samt efni flæðir um gáttir þess­ara miðla. Fjöldi manna víða um heim hefur atvinnu af því að fjar­lægja efni og falska not­enda­reikn­inga af sam­fé­lags­miðl­um, þótt heldur hafi fækkað í þeirra röðum með nýlegum hóp­upp­sögnum hjá Twitt­er. Fram til þessa hefur ekki ríkt mikið gagn­sæi um þessa starf­semi en nýrri lög­gjöf ESB um staf­ræn mál­efni er ætlað að breyta því.

Strang­ari reglur um stærstu fyr­ir­tækin

Lög­gjöf þessi kall­ast Digi­tal Services Act eða DSA til stytt­ingar og tók gildi 16. nóv­em­ber sl. í aðild­ar­ríkjum ESB. DSA inni­heldur reglur um starf­semi tækni­fyr­ir­tækja sem gegna hlut­verki milli­liða í upp­lýs­inga­sam­fé­lag­inu á net­inu og tengja þar saman not­endur og efni, vörur og þjón­ustu. Með DSA reglu­gerð­inni verður þessum milli­liðum skylt að grípa til aðgerða til að vernda not­endur og rík­ustu skyld­urnar eru lagðar á allra stærstu aðil­ana; þá sem eru í aðstöðu til að hafa áhrif á og stýra því hvaða efni birt­ist not­end­um. Dæmi um slíka milli­liði eru Face­book, Twitt­er, Instagram, TikTok og Google.

DSA kemur almennt ekki til fram­kvæmda fyrr en 17. febr­úar 2024 í aðild­ar­ríkjum ESB en regl­urnar um allra stærstu sam­fé­lags­miðl­ana og leit­ar­vél­arnar taka gildi fyrr, vænt­an­lega strax næsta vor. Sam­hliða DSA-­reglu­gerð­inni var lögð fram önnur reglu­gerð um raf­ræn við­skipti sem kall­ast Digi­tal Markets Act, DMA til stytt­ing­ar, en hún tók gildi 1. nóv­em­ber síð­ast­lið­inn, í aðild­ar­ríkjum ESB. ­Reglu­gerð­irnar tvær tengj­ast rúm­lega 20 ára gam­alli til­skipun Evr­ópu­sam­bands­ins um raf­ræn við­skipti, sem var lög­leidd hér á landi með lögum um raf­ræn við­skipti og aðra raf­ræna þjón­ustu frá 2002. 

Fjög­urra ára aðdrag­andi

Aðdrag­and­ann að DSA reglu­verk­inu er að rekja aftur til árs­ins 2018 þegar fjögur alþjóð­leg tækni­fyr­ir­tæki skuld­bundu sig gagn­vart Evr­ópu­sam­band­inu til að fylgja ákveðnum starfs­regl­um, EU Code of Pract­ise on Dis­in­formation. Þetta voru Face­book, Goog­le, Twitter og Mozilla og síðar áttu Microsoft og TikTok eftir að bæt­ast við hóp­inn. Þessar reglur voru upp­færðar í sumar og þá bætt­ust ennþá fleiri fyr­ir­tæki við í hóp­inn. Í upp­færðum starfs­reglum kemur fram að þeim sé ætlað að útfæra og vera í sam­ræmi við mark­mið DSA gagn­vart stærstu tækni­fyr­ir­tækj­un­um. 

Fjar­lægja skal ólög­mætt efni 

Helstu nýmæli í DSA eru meðal ann­ars þau að net­vett­vöngum (e. online plat­forms) verður skylt að fjar­lægja ólög­mætt efni af sínum miðlum með skjótum hætti, hafi þeim borist til­kynn­ing um til­vist þess, og jafn­framt eiga þessi fyr­ir­tæki að bjóða upp á úrræði fyrir not­endur til að kvarta, hafi efni þeirra verið fjar­lægt. Allra stærstu tækni­fyr­ir­tækin bera mesta ábyrgð en það eru sam­fé­lags­miðlar og leit­ar­vélar með yfir 45 millj­ónir not­enda. Útnefndir verða við­ur­kenndir til­kynn­endur í hverju ríki en það geta verið aðilar eins og Rík­is­lög­reglu­stjóri, Barna­heill og höf­unda­rétt­ar­sam­tök og fá  til­kynn­ingar frá slíkum aðilum flýti­með­ferð.

Hvað er ólög­mætt efn­i? 

Regl­urnar mið­ast við að tækni­fyr­ir­tæki fjar­lægi efni sem er ólög­mætt sam­kvæmt lands­lögum í hverju ríki eða sam­kvæmt Evr­ópu­lög­gjöf. Þannig myndi Face­book á Þýska­landi t.d. þurfa að fjar­lægja myndir sem sýna haka­kross nas­ista, þar sem birt­ing slíkra tákna fer í bága við þýsk lög. Það sama myndi ekki gilda um Face­book á Íslandi. Þetta eru nýmæli að því leyti að hingað til hefur Evr­ópu­reglu­verk um hljóð- og mynd­miðla mið­ast við „meg­in­regl­una um upp­runa­rík­i“, sem gengur út á að hljóð- og mynd­miðlar þurfi ein­ungis að fara eftir lands­lögum í einu ríki innan EES-­svæð­is­ins.

Hvað með skað­legt efni sem ekki er endi­lega ólög­mætt?

Stærstu „plat­form­arn­ir“ og leit­ar­vél­arnar eiga að fram­kvæma reglu­bundið áhættu­mat til að meta lík­urnar á því að hönnun þeirra, algórit­mar og þjón­usta geti stefnt grund­vall­ar­rétt­indum not­enda í hættu. Rétt­indum á borð við vernd per­sónu­upp­lýs­inga, tján­ing­ar­frelsi, vernd barna og neyt­enda­vernd. Fyr­ir­tækin verða líka að bretta upp ermar til að sporna við kerf­is­bund­inni dreif­ingu á upp­lýs­inga­óreiðu, netof­beldi og fals­fréttum um lýð­heilsu­m­ál, eins og þeim sem vart var við í kór­ónu­veiru­far­aldr­in­um. Ef hryðju­verka­árás, nátt­úru­ham­far­ir, stríð eða heims­far­aldur myndi ríða yfir Evr­ópu getur fram­kvæmda­stjórn ESB lagt fyrir stærstu tækni­fyr­ir­tækin að grípa þegar í stað til aðgerða gegn hugs­an­legum upp­lýs­inga­óreiðu­her­ferð­um.

Hvað með aug­lýs­ingar á net­inu?

Óheim­ilt verður að beina sér­sniðnum aug­lýs­ingum að fólki á grund­velli per­sónu­upp­lýs­inga um trú, kyn­hneigð, heilsu­far og póli­tískar skoð­an­ir. Einnig verður óheim­ilt að beina aug­lýs­ingum að ung­mennum á grund­velli per­són­u­sniðs. Þá verða gerðar kröfur um aukið gagn­sæi í kringum aug­lýs­ingar og aug­lýsend­ur.

Meira gagn­sæi

Reglur DSA ganga raunar að stórum hluta út á að tækni­fyr­ir­tækin auki gagn­sæi í breiðum skiln­ingi, gagn­sæi um staf­rænar aug­lýs­ingar og þá sem greiða fyrir þær, og einnig gagn­sæi um notkun algórit­ma, per­són­u­sniðs og með­mæla­kerfa, meðal ann­ars til að forða því að not­endur falli ofan í kan­ínu­holur fóðr­aðar með áróðri og sam­sær­is­kenn­ing­um. Fyr­ir­tækin eiga að skila skýrslum og veita fræði­mönnum betra aðgengi að upp­lýs­ingum og gögnum en verið hefur hingað til.

Hvaða upp­lýs­ingar þurfa stóru tækni­fyr­ir­tækin að veita?

Allra stærstu tækni­fyr­ir­tækin verða að afhenda upp­lýs­ingar sem hingað til hafa verið vel varð­veitt­ar, en það eru upp­lýs­ingar um fjölda þeirra not­anda­reikn­inga sem þau fjar­lægja og einnig upp­lýs­ingar um starfs­fólk, fjölda þess, sér­fræði­þekk­ingu og tungu­mála­kunn­áttu. Þau verða að upp­lýsa um notkun gervi­greindar við fjar­læg­ingu á ólög­mætu efni og hvers konar efni hafi verið fjar­lægt. Einnig þurfa þau að birta skýrslur um þær aðgerðir sem gripið hefur verið til af þeirra hálfu til að draga úr skað­legum áhrifum á tján­ing­ar­frelsi, lýð­heilsu og lýð­ræð­is­legar kosn­ingar á þeirra miðl­u­m. 

Hvað ger­ist ef fyr­ir­tækin fara ekki eftir regl­un­um?

Eft­ir­lit með tækni­fyr­ir­tækjum sem stað­sett eru í ríkjum innan EES verður í höndum eft­ir­lits­að­ila í hverju ríki, svo­kall­aðra „Digi­tal Service Coor­dinator­s“, á meðan eft­ir­lit með allra stærstu aðil­un­um, eins og Google og Face­book, verður í höndum fram­kvæmda­stjórnar Evr­ópu­sam­bands­ins. Eft­ir­lits­að­ilar geta mælt fyrir um fjar­læg­ingu á ólög­mætu efni og jafn­framt munu not­endur geta til­kynnt um ólög­mætt efni. Ber þá tækni­fyr­ir­tækj­unum að taka þær til­kynn­ingar til skoð­un­ar. Eft­ir­lits­að­ilar geta síðan sektað fyr­ir­tæki um allt að 6 % af árs­veltu þeirra vegna brota gegn ákvæðum DSA.

Hvert er gild­is­svið­ið? 

DSA gildir um aðila með starf­semi í Evr­ópu, óháð því hvort höf­uð­stöðvar þeirra eru innan eða utan Evr­ópu. Eina skil­yrðið er að starf­semin bein­ist að neyt­endum í aðild­ar­ríkjum EES. 

Gild­is­svið  reglu­gerð­ar­innar er síðan lag­skipt eftir eðli þjón­ustu og fjölda not­enda. Í ysta lag­inu eru hrein­rækt­aðir tækni­legir milli­göngu­að­il­ar, t.d. fjar­skipta­þjón­ustur og léna­þjón­ust­ur. Um þá aðila gilda væg­ustu regl­urn­ar. Fyrir innan þá eru hýs­ing­ar­að­ilar og sam­bæri­legar þjón­ustur og eru örlítið meiri kröfur gerðar til þeirra aðila. Næst innst eru þeir sem kalla má net­vett­vanga, eða „on­line plat­forms“ á ensku, og í innsta kjarna eru stærstu net­vett­vang­arn­ir; sam­fé­lags­miðlar og leit­ar­vélar með 45 millj­ónir eða fleiri not­end­ur.  Um innsta kjarn­ann gilda ítar­leg­ustu regl­urn­ar. 

Hvað með efni fjöl­miðla sem deilt er á sam­fé­lags­miðl­u­m? 

Hefð­bundnir fjöl­miðlar falla ekki undir gild­is­svið DSA, þar sem efni þeirra er hlaðið beint og milli­liða­laust inn á miðl­ana. Sam­kvæmt DSA eiga sam­fé­lags­miðlar og leit­ar­vélar hins vegar að fjar­lægja allt ólög­mætt efni af sínum miðlum og er engin und­an­þága í reglu­verk­inu fyrir fjöl­miðla. Þetta var leyst með því að bæta við ákvæði um sér­með­ferð fjöl­miðla í drögum að annarri reglu­gerð Evr­ópu­sam­bands­ins, European Media Freedom Act, sem birt var 16. sept­em­ber sl. Þannig má segja að þessar tvær reglu­gerðir kall­ist á. 

Samkvæmt 17. gr. European Media Freedom Act fá yfir­lýstir fjöl­miðlar sér­með­ferð á grund­velli Digi­tal Services Act. Fjöl­miðlum verður unnt að skila yfir­lýs­ingu þess efnis að þeir séu fjöl­miðlar sem njóti rit­stjórn­ar­legs sjálf­stæðis frá ríkjum innan og utan EES og  að þeir beri ábyrgð á efni sínu grund­velli laga eða við­ur­kenndra siða­reglna blaða­manna í einu eða fleiri aðild­ar­ríkjum innan EES. 

Allra stærstu sam­fé­lags­miðl­unum og leit­ar­vél­unum verður skylt að upp­lýsa fjöl­miðla fyr­ir­fram ef til stendur að fjar­lægja efni sem frá þeim stafar. Kvart­anir yfir­lýstra fjöl­miðla yfir fjar­læg­ingu efnis á grund­velli DSA fá for­gangs- og flýti­með­ferð hjá miðl­un­um, auk þess sem fjöl­miðlar munu geta beint kvört­unum til stjórnar eft­ir­lits­að­ila, The European Board for Media Services, sem komið verður á fót.

Yfir­lýstum fjöl­miðli, sem ítrekað verður fyrir fjar­læg­ingu efn­is, skal gef­ast kostur á við­ræðum við full­trúa sam­fé­lags­mið­ils­ins, til að leita skýr­inga og, eftir atvik­um, koma í veg fyrir að efni fjöl­mið­ils­ins verði áfram settar órétt­mætar skorð­ur. Þá verður sam­fé­lags­miðlum og leit­ar­vélum skylt að birta árlega upp­lýs­ingar um fjölda til­vika þar sem efni yfir­lýstra

fjöl­miðla voru skorður settar eða það fjar­lægt og jafn­framt rök­stuðn­ing fyrir þeim ákvörð­un­um.

Þar fyrir utan inni­halda drögin að European Media Freedom Act ákvæði sem kveða á um rétt­indi af ýmsu tagi. Meðal ann­ars reglur um rit­stjórn­ar­legt sjálf­stæði, vernd heim­ild­ar­manna, sjálf­stæði almanna­þjón­ustu­fjöl­miðla, gagn­sæi eign­ar­halds og gagn­sæi í aug­lýs­inga­kaupum rík­is­ins. Stefnt er að því European Media Freedom Act taki gildi í Evr­ópu­sam­bands­ríkjum að ári liðnu.

Rétt er að geta þess að fram­an­greind reglu­verk hafa ekki bara þýð­ingu í aðild­ar­ríkjum Evr­ópu­sam­bands­ins, því að EES-­ríkj­unum Íslandi, Nor­egi og Liechten­stein er skylt að inn­leiða þau í lands­lög, eftir þeim lög­form­legu reglum sem gilda um upp­töku lög­gjafar Evr­ópu­sam­bands­ins í EES-­samn­ing­inn.

Það er ekki svo að Face­book og Google megi ekk­ert leng­ur. En  tækni­fyr­ir­tækin verða nú að að axla meiri ábyrgð og aðlaga starf­semi sína að breyttu lagaum­hverfi: Nýjum himni yfir okkur þar sem mark­miðið er vernda mann­rétt­indi almenn­ings á net­inu og styrkja lýð­ræð­is­lega umræð­u. 

Höf­undur er yfir­lög­fræð­ingur Fjöl­miðla­nefnd­ar.