Staða hag­kerf­is­ins í kjöl­far heims­far­ald­urs er mun betri en áætl­anir gerðu ráð fyr­ir. Þannig hefur hag­kerfið tekið fyrr við sér, skuldir rík­is­sjóðs eru lægri og tekjur umtals­vert hærri en búist var við. Það eru því von­brigði að stjórn­völd ætli ekki að nýta þessa jákvæðu þróun til að styrkja heil­brigð­is­kerf­ið, bregð­ast við vax­andi ójöfn­uði og stuðla að auk­inni vel­ferð. 

Í stað þess að styrkja marg­vís­lega tekju­stofna ósjálf­bærs rík­is­sjóðs boðar tekju­breyt­ing­ar­frum­varp rík­is­stjórn­ar­innar fyrir árið 2023 nær ein­göngu hækkun gjalda á almenn­ing í takt við verð­lags­hækk­an­ir. Sú aðgerð er verð­bólgu­hvetj­andi og mun koma verst niður á þeim sem hafa lægstu launin og þyngstu fram­færslu­byrð­ina. Staða margra atvinnu­greina og fjár­magns­eig­enda er sterk og hluti þeirra kom mjög vel undan far­sótt­inni. Það er því ill­skilj­an­legt að ekki sé litið til þess­ara aðila við tekju­öflun fremur en að leggja frek­ari álögur á almenn­ing. Það er þvert á þau mark­mið sem rík­is­stjórnin hefur sjálf sett sér í stjórn­ar­sátt­mála þar sem segir að stuðla eigi að skatt­kerfi sem standi undir sam­neyslu og gegni tekju­jöfn­un­ar­hlut­verki.

Verð­bólgu­hvetj­andi aðgerðir

Í áformum rík­is­stjórn­ar­innar um hækkun almennra gjalda felst meðal ann­ars hækkun krónu­tölu­skatta um 7,7% á næsta ári. Það eru skattar eins og: áfeng­is-, tóbaks-, bens­ín-, olíu-, kolefn­is-, bif­reiða- og kíló­metra­gjald ásamt gjaldi í Fram­kvæmda­sjóð aldr­aðra og útvarps­gjaldi. Í ljósi þess að verð­bólga mæld­ist 9,3% á árs­grund­velli í sept­em­ber sl. með til­heyr­andi nei­kvæðum áhrifum á kaup­mátt launa­fólks, er óheppi­legt að rík­is­stjórnin boði jafn mikla hækkun gjalda á almenn­ing. Reynsla und­an­far­inna ára sýnir að það er langt frá því að vera lög­mál að opin­ber gjöld hækki í sam­ræmi við verð­lags­for­send­ur. Leggja mætti aukna áherslu á að gjöld fylgi verð­lags­þróun þegar vel árar en ekki þegar skó­inn kreppir hjá almennu launa­fólki. 

Gjaldahækkunin er rök­studd með þeim hætti að hún eigi að sporna gegn þenslu, þó hún sé í sjálfu sér verð­bólgu­hvetj­andi. Hér er því um mót­sögn að ræða og vert að árétta í þessu sam­bandi að það er neyslu­hegðun tekju­hærri hópa sem hefur sér­stök áhrif á verð­bólg­una en ekki þeirra tekju­lægri. Á síð­asta ári áttu 38 þús­und heim­ili erfitt með að ná endum sam­an, það er áður en verð­bólga og vextir tóku að hækka. Það sama átti við um 52% ein­stæðra for­eldra. Þessir hópar áttu því mjög tak­mark­aðan hlut í sterk­ustu einka­neyslu íslenskrar hag­sögu en þurfa nú að bera byrð­arnar með auknum álögum og kaup­mátt­arrýrn­un. Nær væri að stjórn­völd myndu beita rík­is­fjár­mála­stjórn­inni til að auka stuðn­ing við tekju­lægstu hópana, jafna byrð­arnar og beina fjár­munum þangað sem þörfin er mest. 

Stuðn­ingur við atvinnu­líf en ekki ein­stak­linga?

Þegar efna­hags­legar afleið­ingar COVID-19 byrj­uðu að láta á sér kræla krafð­ist atvinnu­lífið skjótra við­bragða og ríku­legs stuðn­ings frá stjórn­völd­um. Rík­is­af­skipti voru talin bráð­nauð­syn­leg og aukin útgjöld með til­heyr­andi skuld­setn­ingu rík­is­sjóðs þótti rétt­læt­an­leg. Stjórn­völd hlýddu kall­inu og gripu til aðgerða. Árangur þeirra aðgerða má meðal ann­ars sjá á skjótri aðlögun atvinnu­lífs­ins við auk­inni eft­ir­spurn þegar far­aldr­inum lauk. 

Nú þegar þrengir að hjá tekju­lægri heim­ilum kveður við annan tón. Það á ekki að styðja þau heldur hækka gjöld á almenn­ing og beita aðhaldi á rík­is­út­gjöld næstu árin. Nú er bráð­nauð­syn­legt að stemma stigu við skulda­söfnun og vaxta­kostnað vegna skulda sem stofnað var til, m.a. vegna stuðn­ings rík­is­stjórn­ar­innar við atvinnu­líf­ið. 

Þessi við­brögð rík­is­stjórn­ar­innar eru í algerri and­stöðu við það sem boðað er í skýrslu sem Katrín Ólafs­dóttir hag­fræð­ingur vann fyrir þjóð­hags­ráð og var birt í ágúst sl. Þar kemur fram að það sé hlut­verk rík­is­fjár­mál­anna að bregð­ast við nei­kvæðum aðstæðum og aðstoða þá sem verst verða úti með auknum stuðn­ing­i.  Það er á þeirra valdi að mæta þörfum ein­stakra hópa en ekki hins hag­stjórn­ar­tæk­is­ins sem er stjórn pen­inga­mála.

Það er nóg til

Rík­is­stjórnin virð­ist alfarið hafa horft fram hjá upp­gangi fyr­ir­tækja og félaga þrátt fyrir að sett mark­mið sé að minnka skuldir rík­is­sjóðs. Í eft­ir­far­andi töflu má sjá hagnað og arð­greiðslur meðal stærstu fyr­ir­tækja lands­ins í sölu nauð­synja­vara og fjár­mála­starf­semi fyrir árið 2021 og fyrri hluta árs 2022. 

Þessi fimm fyr­ir­tæki eru meðal þeirra fyr­ir­tækja sem móta við­skipta­kjör almenn­ings. Sam­an­lagðar arð­greiðslur þeirra vegna síð­asta árs, þegar far­ald­ur­inn stóð sem hæst, námu rúmum 38 millj­örðum króna og nema áætluð end­ur­kaup hluta­bréfa tugum millj­arða á næstu tveimur árum. Það stefnir í enn meiri hagnað á árinu 2022 miðað við rekstr­ar­nið­ur­stöðu fyrri helm­ings árs­ins. Jákvæð afkoma ein­skorð­ast þó ekki við ofan­greind fyr­ir­tæki og má í því sam­hengi nefna að hagn­aður sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja lands­ins jókst um 124% á milli áranna 2020 og 2021. Þessar nið­ur­stöður sýna svo ekki verður um villst að það er nóg til. Í þessu ljósi er erfitt að skilja af hverju rík­is­stjórnin leggur til að afla tekna með frek­ari álögum á almenn­ing í stað fyr­ir­tækja. 

Grund­vall­ar­at­riði að standa vörð um vel­ferð

BSRB gerir þá kröfu nú þegar rykið er að setj­ast í kjöl­far heims­far­ald­urs­ins að stjórn­völd geri jöfn­uð, vel­sæld og vel­ferð að meg­in­mark­miðum sín­um. Þau mark­mið má fjár­magna með breyttri for­gangs­röðun við tekju­öflun t.d. með hátekju­skatt­þrepi, inn­leið­ingu stór­eigna­skatts, hækkun banka­skatts og fjár­magnstekju­skatts og auk­inni hlut­deild almenn­ings í tekjum af sam­eig­in­legum auð­lindum þjóð­ar­innar með hærri auð­linda­gjöld­um. Enn­fremur að krónu­tölu­skattar rík­is­sjóðs hækki um 2,5% til sam­ræmis við verð­bólgu­mark­mið Seðla­bank­ans í stað 7,7%. 

Það er bæði mik­il­vægt og brýnt að byggja upp félags­lega inn­viði sem hafa ekki verið full­fjár­magn­aðir á síð­ustu árum og reynt hefur veru­lega á í heim­far­aldr­in­um. Nú er tím­inn til að efla og fjölga tekju­stofnum rík­is­ins, styrkja almanna­þjón­ust­una og leið­rétta til­færslu­kerf­in. Það ýtir undir vel­sæld og jöfnuð og mun skila sér í þrótt­meira hag­kerfi til lengri tíma. 

Sjá nánar í umsögn BSRB um frum­varpið.

Höf­undur er hag­fræð­ingur hjá BSRB.