Mat manna á stöðu efna­hags­mála fer fyrst og fremst eftir því við hvað þeir miða. Miðað við hvað við héldum að við værum rík árið 2007 er þjóðin frekar blönk núna. Miðað við Norð­menn erum við líka hálf­gerðir þurfaling­ar. Á flesta aðra mæli­kvarða hafa Íslend­ingar það að jafn­aði hins vegar mjög gott. Að jafn­aði er reyndar hættu­legt orða­lag í þessu sam­hengi – í því felst að horft er fram­hjá því að sumir hafa það verra en aðr­ir. Þeir eru lík­lega almennt óánægðir með stöð­una. Hinir flestir ánægð­ari. Nema þeir beri sig saman við Norð­menn.

Ótrú­legur vöxtur á 20. öld

Frá upp­hafi síð­ustu aldar hefur lands­fram­leiðsla á mann á Íslandi 15-fald­ast. Síð­ustu hálfa öld hefur hún meira en þre­fald­ast. Það er ótrú­legur vöxt­ur. Þótt lands­fram­leiðsla sé afar ófull­kom­inn mæli­kvarði á lífs­kjör eru þau svo miklu betri nú en þá að það er nær ógjörn­ingur fyrir flesta núlif­andi Íslend­inga að setja sig í fót­spor þeirra for­feðra sinna sem tóku við stöðn­uðu, blá­fá­tæku land­bún­að­ar­landi og breyttu því í for­ríkt nútíma­ríki. Það tók ekki nema u.þ.b. fjórar kyn­slóð­ir.

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_09_04/36[/em­bed]

Íslend­ingar munu fyr­ir­sjá­an­lega ekki upp­lifa næstum jafn­miklar breyt­ingar á efna­hags­líf­inu á 21. öld­inni og þeirri tutt­ug­ustu. Það er nán­ast úti­lokað annað en að hag­vöxtur verði mun hæg­ari á þess­ari öld en þeirri síð­ustu. Margir af þeim þáttum sem skiptu miklu fyrir hag­vöxt á síð­ustu öld munu ekki leika sama hlut­verk næstu ára­tugi. Þannig skipti aukin sókn kvenna út á vinnu­mark­að­inn miklu. Þær voru helm­ingi færri en karlar á vinnu­mark­aði á milli­stríðs­ár­unum en eru nú litlu færri. Það munar um minna. Ald­urs­skipt­ing þjóð­ar­innar varð sömu­leiðis sífellt hag­stæð­ari síð­ustu hálfa öld, þ.e. sífellt hærra hlut­fall var á þeim aldri þar sem fólk er almennt á vinnu­mark­aði. Það hlut­fall náði hámarki fyrir um fimm árum og mun fara lækk­andi næstu ára­tugi.

Byggt á nátt­úru­auð­lindum

Mikið af vexti síð­ustu aldar byggði á auk­inni nýt­ingu nátt­úru­auð­linda. Verð­mæti útfluttra sjáv­ar­af­urða 28-fald­að­ist á síð­ustu öld. Það kall­aði á nýja tækni, gríð­ar­legar fjár­fest­ingar í skipa­stól og veið­ar­færum og útfærslu land­helg­inn­ar. Þessi vöxtur hefur nú stöðvast. Und­an­far­inn ald­ar­fjórð­ung eða svo hefur verð­mæti útfluttra sjáv­ar­af­urða sveifl­ast í kringum tvo millj­arða Banda­ríkja­dala á ári á föstu verð­lagi. Það er ekk­ert útlit fyrir að fiski­miðin fari að skila umtals­vert meiru þótt lík­lega megi enn bæta nýt­ingu afla og ná meiri verð­mætum með ýmsum öðrum hætti. Þá er fisk­eldi enn lítið í sniðum hér­lendis og getur lík­lega vax­ið. Við höfum aldrei náð sam­bæri­legum tökum á því og Norð­menn.

Vöxt­ur­inn í orku­geir­anum var enn örari en í sjáv­ar­út­vegi. Síð­ustu hálfa öld hefur raf­orku­fram­leiðslan nær tvö­fald­ast á hverjum ára­tug og þrí­tug­fald­ast alls. Sá vöxtur hefur ekki stöðvast en óhugs­andi er annað en að það hægi veru­lega á hon­um. Þótt deilt sé um hvaða virkj­ana­kosti á að nýta hefur eng­inn lagt til það margar virkj­anir að þær gætu staðið undir slíkum vaxt­ar­hraða nema í e.t.v. einn ára­tug enn eða svo. Það er annað mál að allt útlit er fyrir að hægt verði að skapa mun meiri verð­mæti úr raf­orkunni með sölu hennar úr landi um sæstreng en gert hefur verið með sölu til álvera und­an­farna ára­tugi.

Um aðrar nátt­úru­auð­lind­ir, sér­stak­lega olíu, er fátt hægt að segja nú. Um nýt­ingu þeirra er nær full­komin óvissa. Nýjar leiðir til að vinna olíu eða gas á landi draga úr líkum á að hag­kvæmt verði á næstu ára­tugum að nýta hugs­an­lega olíu á hafs­botn­inum við Ísland. Alþjóð­leg þróun í átt að því að draga almennt úr brennslu jarð­efna­elds­neytis vegna gróð­ur­húsa­á­hrifa gerir það líka. Þá vinnur það ekki með Íslend­ingum á þessu sviði að þekk­ing inn­an­lands á olíu­vinnslu er nær engin og inn­viðir ekki til stað­ar. Við vissum meira um alþjóða­fjár­mál þegar ákveðið var að breyta land­inu í alþjóða­fjár­mála­mið­stöð með alkunnum árangri en við vitum um olíu­vinnslu nú.

Fjöl­mörg sókn­ar­færi

Hvar eru þá sókn­ar­fær­in? Þau eru mörg og ekki mjög fjar­læg eða lang­sótt – en það þarf að vanda vel til verka til að ná þeim. Sjáv­ar­út­vegur og orku­geir­inn verða auð­vitað afar mik­il­vægir áfram en vilji menn að hag­kerfið vaxi þarf næsta hag­vaxt­ar­skeið fyrst og fremst að byggja á fjár­fest­ingu í mannauði sem skilar auk­inni fram­leiðni á vinnu­stund en ekki auk­inni nýt­ingu nátt­úru­auð­linda. Fyr­ir­mynd­ina að þessu þarf ekki að sækja langt. Þetta hefur verið Dönum ljóst lengi og þeir hafa náð afar góðum árangri að þessu leyti. Þeir eiga ara­grúa fyr­ir­tækja í bæði fram­leiðslu og þjón­ustu af ýmsum stærðum sem eru vel sam­keppn­is­hæf alþjóð­lega. Lyk­ill­inn að vel­gengn­inni er fyrst og fremst hug­vit.

Verg lands­fram­leiðsla á mann er svipuð hér­lendis og í Dan­mörku. Við náðum Dönum að þessu leyti á átt­unda ára­tug­in­um, fyrir u.þ.b. einni kyn­slóð, og höfum haldið í við þá síð­an, en vorum hálf­drætt­ingar á við þá í upp­hafi síð­ustu ald­ar. Við þurfum hins vegar að hafa tals­vert meira fyrir þess­ari lands­fram­leiðslu en Dan­ir. Fram­leiðni á vinnu­stund er lægri hér, en vinnu­stund­irnar á mann fleiri, þrátt fyrir að við búum að mun meiri nátt­úru­auð­lindum á mann en Dan­ir.

Til að ná Dönum (og þar með ýmsum öðrum nágranna­löndum okk­ar) hvað fram­leiðni á vinnu­stund og þar með tíma­kaup varðar þarf að fjár­festa tals­vert í rann­sókn­um, þróun og menntun og styðja vel við nýsköp­un. Það gilda nákvæm­lega sömu lög­mál um þetta hér­lendis og ann­ars stað­ar.

Myndin birt­ist röng í snjall­tækja­út­gáfu Kjarn­ans en birt­ist rétt hér og í PDF-­út­gáfu og Issu­u-­út­gáfu. Beðist er vel­virð­ingar á þessu.

Óstöð­ug­leiki helsti vand­inn

Við­skiptaum­hverfið þarf líka að verða mun stöðugra. Án þess verður Ísland seint freist­andi kostur fyrir þá sem vilja hefja rekstur nema þá e.t.v. helst á sviðum sem tengj­ast beint nátt­úru­auð­lindum lands­ins. Það er ein helsta skýr­ing þess hve hörmu­lega hefur tek­ist að fá erlenda fjár­festa til Íslands alla tíð. Við höfum að sönnu fengið nóg fé frá útlöndum – en það hefur verið að uppi­stöðu til láns­fé, ekki eigið fé með þeirri þekk­ingu og við­skipta­tengslum sem slík fjár­fest­ing getur fært til lands­ins.

Óstöð­ug­leik­inn birt­ist m.a. í því að sam­drátt­ar­skeiðið sem hófst með hrun­inu varð það fjórða frá lýð­veld­is­stofnun þar sem lands­fram­leiðsla á mann dregst svo skarpt saman að það tekur fjölda ára að vinna það aftur upp. Óstöð­ug­leik­inn hefur þó verið enn meiri þegar kemur að verð­lagi og gengi – þ.e. íslensku krón­unni. Ekk­ert nágranna­landa okkar hefur búið við svipað umhverfi og við þegar kemur að pen­inga­mál­um. Núver­andi gjald­eyr­is­höft eru bara ein varðan enn á þeirri þrauta­göngu. Óstöð­ugur gjald­mið­ill býr til óþol­andi umhverfi fyrir bæði atvinnu­rek­endur og laun­þega.

Vöxtur getur komið víða fram. Á Íslandi hafa und­an­farin ár komið fram ýmis mjög áhuga­verð fyr­ir­tæki sem hafa haslað sér völl alþjóð­lega. Flest selja ýmiss konar þjón­ustu en einnig eru nokkur iðn­fyr­ir­tæki. Vand­inn er að þau eru helst til fá. Það er nán­ast hægt að telja þau stærstu á fingrum sér. Svona fyr­ir­tækjum er hægt að fjölga.

Lítil fram­leiðni í þjón­ustu

Út­flutn­ingur og gjald­eyr­is­sköpun er þó ekki það eina sem skiptir máli fyrir hag­vaxt­ar­horfur á Íslandi. Ekki eru síður sókn­ar­færi inn­an­lands. Fram­leiðni í ýmsum geirum inn­lendrar þjón­ustu er lít­il. Fyr­ir­tæki eru smá og sam­keppni tak­mörk­uð. Þetta kemur m.a. fram í versl­un. Það er því miður nán­ast reglan að vörur eru tals­vert dýr­ari hér­lendis en í nágranna­lönd­un­um. Ekki vegna flutn­ings­kostn­aðar og opin­berra gjalda, þótt slíkt skipti máli, heldur vegna þess að rekstr­ar­ein­ing­arnar eru svo litlar og óhag­kvæmar hér og aðhald mark­að­ar­ins tak­mark­að. Þessu verður vart breytt nema með því að íslenski mark­að­ur­inn verði sam­ofn­ari mörk­uðum nágranna­land­anna. Það gefur kost á auk­inni stærð­ar­hag­kvæmni og sam­keppni, sem eykur fram­leiðni í verslun og vöru­dreif­ingu og lækkar vöru­verð.

Ekk­ert af þessu mun ger­ast sjálf­krafa. Þetta eru lang­tíma­verk­efni fyrir sam­fé­lagið í heild.

Þokka­legt útlit til næstu ára

Ef við horfum til skemmri tíma, nokk­urra ára, eru flestar hag­spár nokkurn veg­inn sam­hljóma. Spáð er ein­hverjum hag­vexti, e.t.v. 3% á ári fyrir lands­fram­leiðslu í heild og um 2% fyrir vöxt lands­fram­leiðslu á mann. Í sögu­legu sam­hengi er það þokka­legt og í sam­an­burði við nágranna­löndin fínt. Einnig er spáð afgangi af við­skiptum við útlönd sem nemur um 2% af lands­fram­leiðslu. Það er líka ágætt. Við þurfum helst að hafa ein­hvern afgang á næstu árum vegna skuld­setn­ingar inn­lendra aðila utan­lands.

Afgang­ur­inn þarf ekki að vera meiri en þetta til að hrein skuld lands­manna við útlönd minnki hratt. Íslend­ingar skulda nú erlendum aðilum um hálfa lands­fram­leiðslu, þegar tekið hefur verið til­lit til lík­legra end­ur­heimta úr þrota­búum föllnu bank­anna, inn­lendra og erlendra eigna búanna og skipt­ingu kröfu­hafa. Með 3% hag­vexti á ári og 2% afgangi af við­skiptum við útlönd tekur innan við 20 ár að snúa stöð­unni við. Þá ættu Íslend­ingar meiri eignir í útlöndum en sem nemur eignum erlendra aðila hér og skuldum við útlönd. Það væri ekk­ert frá­leitt mark­mið, m.a. vegna þess að óhag­stæð­ari ald­urs­dreif­ing þjóð­ar­innar þegar líður á öld­ina gerir það æski­legt að eiga hreinan sjóð í útlöndum þegar þar að kem­ur.

Bráða­vand­inn snýr einkum að því að tals­verður hluti erlendra skulda er ekki fjár­magn­aður til langs tíma. Þær skuldir eru fjár­magn­aðar með höft­unum sem binda fé hér­lend­is. Það er vel leys­an­legt við­fangs­efni. Það er auð­vitað líka hægt að klúðra verk­efn­inu með glanna­skap og búa til hnút sem tekur mörg ár að leysa en það er annað mál.

Hið opin­bera í þokka­legum málum

Staðan gagn­vart útlöndum er eitt, fjár­mál hins opin­bera ann­að. Þar er þó eng­inn bráða­vandi. Halli á rekstri ríkis og sveit­ar­fé­laga verður lík­lega ein­hver í ár en þó ekki meiri en svo að hreinar skuldir hins opin­bera standa nokkurn veg­inn í stað sem hlut­fall af lands­fram­leiðslu. Það er ágæt­lega við­un­andi. Hreinar skuldir hins opin­bera eru þó helst til hátt hlut­fall af lands­fram­leiðslu, rúm 50%. Það ætti að vera lang­tíma­mark­mið að lækka það eitt­hvað. Líf­eyr­is­skuldir hins opin­bera eru ekki inni í þess­ari tölu. Þær eru um 25% af lands­fram­leiðslu. Á móti á hið opin­bera vara­sjóð sem er eitt­hvað stærri, sem byggir á því að eignir líf­eyr­is­sjóða eru skatt­lagðar við útgreiðslu. Það er ástæðu­laust að missa svefn yfir þess­ari stöðu.

Það er raunar almennt ástæðu­laust að missa svefn yfir lífs­kjörum Íslend­inga. Þau eru mjög góð og geta orðið enn betri þegar líða tekur á öld­ina ef við höldum skyn­sam­lega á spil­un­um. Lífs­kjörin verða þó lík­lega sveiflu­kennd­ari hér en í nágranna­lönd­un­um. Það er annað mál að við verðum varla almennt ánægð með þau. Jafn­vel Norð­menn eru það ekki.