Þegar litið er á ferlið frá síð­ustu kjara­samn­ingum virð­ist sem góður árangur hafi náðst. Gildir það um flestar starfs­grein­ar. Vinnu­vikan hefur verið stytt umtals­vert og launa­taxtar hafa hækk­að. Það er svo undir hag­stjórn­inni komið hvernig kaup­mátt­ur­inn þró­ast. Rúm­ast þessar kaup­hækk­anir innan þessa marg­um­rædda svig­rúms atvinnu­rek­enda eða er nóg til skipt­anna eins og ASÍ seg­ir? Spurn­ingin er: hver borgar þessar kaup­hækk­anir þegar upp er stað­ið?

Krónan er svikráð

Það fer naum­ast fram hjá neinum sem kaupir mat­vörur reglu­lega að verð­lag hefur hækkað bæði á inn­fluttum sem inn­lendum vör­u­m. Því hlýtur annað af tvennu að valda. Gengi krón­unnar hafi sigið eða kostn­aður við fram­leiðslu og dreif­ingu vör­unnar erlendis sem heima hafi auk­ist án áhrifa geng­is. Gengi lít­illa þjóð­legra gjald­miðla ræðst bæði af fram­boði og eft­ir­spurn á gjald­eyr­is­mark­aði, hruni inn­viða sem og af þrýst­ingi vegna kostn­að­ar­hækk­ana inn­an­lands og sagt til leið­rétt­ingar á sam­keppn­is­stöðu gagn­vart útlönd­um.

Alþjóðlegir gjald­miðlar lúta ekki þess­ari „leið­rétt­ing­ar­þörf”. Launa­greið­endur geta þar ekki vænst leið­rétt­inga hafi þeir samið af sér. Ald­ar­gömul saga íslensku krón­unnar kennir okkur að henni hafi verið beitt stöðugt og oft ótæpi­lega í eft­ir­mála kjara­samn­inga, ýmist í for­varn­ar­skyni eða sem afleið­ing. Samn­ings­að­ilar vissu að ef þeir færu of langt yrði krónan felld eða henni leyft að síga. Krón­unni var leyft að síga eftir síð­ustu kjara­samn­inga um ca. 7% en hefur síðan end­ur­heimt fyrri styrk, enda í þetta sinn mik­ill gjald­eyr­is­vara­sjóður til stað­ar. Lægra gengi er ávísun á að laun­þegar borgi sjálfir launa­hækk­an­irnar a.m.k. að hluta. Aðeins stöð­ugur gjald­mið­ill og óbreytt verð­lag eru trygg­ing fyrir kaup­mátt­ar­aukn­ingu.

Gjald­mið­ill­inn þarf að virka sem varn­ar­veggur almenn­ings og traustur bak­hjarl stöð­ug­leika. Það þarf að vera hlut­verk gjald­mið­ils­ins að aga aðila vinnu­mark­aðs­ins og aðra þá sem bera ábyrgð á þjóð­hags­legum kostn­aði og skylda þá til að bera ábyrgð. Vegna smæðar sinnar og innra mis­gengi atvinnu­vega megnar íslenska krónan hvorki að sinna þessu né flestu af því sem prýða traustan gjald­mið­il.

Reynsla síð­ustu ára­tuga

Krónan hríð­féll í aðdrag­anda og eft­ir­málum Hruns­ins, en opnað hafði verið fyrir alfrjálsa og óhefta fjár­magns­flutn­inga fáum árum fyrr. Hafta­leysið lauk einnig upp leið fyrir fjár­magns­flótta í skatta­skjól. Meira að segja opin­berir björg­un­ar­pen­ingar end­uðu á kar­ab­ískum tortól­um. Þeir sem þessa pen­inga áttu eða hirtu, komu sínum efnum í skjól, hinir sem lentu í geng­is­hrun­inu misstu sitt. Síðan þegar erlendir ferða­menn tóku að streyma hingað til að sjá eld­fjalla eyj­una frægu var sveigj­an­leika krón­unnar að ósekju, þökkuð upp­sveifl­an. Fæst­ir ­sögðu frá þeim byrðum sem lagðar voru á almenn­ing.

Hvergi lék Hrunið almenn­ing verr en hér­lend­is. Til að bæta gráu ofan á svart var tortóluf­urst­unum þökkuð fyr­ir­hyggjan með því að búa til fyrir þá sér­stakt gengi svo þeir gætu beint pen­ingum sínum aftur upp á eyj­una hvítu með umtals­verðum óskatt­lögðum hagn­aði. Segið svo að þjóð­leg yfir­ráð yfir gjald­miðl­inum sé ekki þarfa­þing og útvöldum mik­ils­verður búhnykk­ur. Þetta yfir­lit er lær­dóms­ríkt því það segir okkur að krónan muni aldrei geta verið alfrjáls gjald­mið­ill, heldur muni þurfa að setja höft á fjár­magns­flutn­inga í ein­hverri mynd. Um þessar mundir eru líf­eyr­is­sjóð­irnir látnir axla þessar byrgð­ar.

Stöð­ugur gjald­mið­ill er for­gangs­mál

Þessi tvö dæmi, geng­is­sig og gjald­eyr­is­flótt­i, ­sýna að krón­una má mis­brúka (man­ipúlera) og beita jafn­hendis af áhættu­fjár­fest­um, auð­ráðs­mönnum sem og stjórn­mála­mönnum í aðskilj­an­legum til­gangi. Vegna smæðar sinnar í sér­hag­muna­stýrðu hag­kerfi, er krónan ekki eins og hver annar gjald­mið­ill, heldur er hún frekar efna­hags­legt valda­tæki. Af hverju áttum við heims­met í flótta til kar­ab­ísku skatta­skjól­anna? Stjórn­mála­menn vilja ekki með nokkru móti sleppa henni úr efna­hags­legu vopna­búri sínu.

For­svars­menn sam­taka alþýðu verða að átta sig á því að almanna­hagur er stöð­ugur alþjóð­legur gjald­mið­ill. Nokkrar heila­afl­raunir þarf til að geta sann­fært sig um að sjá krón­una geta til lengdar upp­fyllt það. Ef laun­þega­hreyf­ing­in vill varð­veita árangur sinn í kjara­bar­átt­unni þarf hún að gera stöðugan gjald­miðil að for­gangs­máli og/eða knýja á um lækkun á nauð­þurftum s.s. hús­næði og land­bún­að­ar­vör­um. Það er auð­velt að benda á að íslensk laun séu ekki of há ef þau eru borin saman við verð­lag á svoköll­uðum nauð­synj­um. Ef alþjóð­leg sam­keppn­is­hæfni íslenskra atvinnu­vega þolir ekki hærri laun þá verður að lækka fram­færslu­kostnað heim­il­anna. Reynsla þeirra Norð­ur­landa­þjóða sem tekið hafa þátt í ríkja­sam­bandi ESB bendir ein­dregið til þess að þetta hafi tek­ist þar með ágæt­um. Ódýr­ari mat­vara er lyk­il­at­riði.

Að und­an­förnu hefur geng­inu verið haldið nokkuð stöð­ugu. Það dregur þó ekki hug­ann frá því að erlendir fjár­festar hafa hljóð­lega verið að taka saman fjár­mála­föggur sín­ar, pakka þeim niður og flytja þær úr landi. Góð­æri pen­inga­flæð­is­ins mun vara fram að kosn­ing­um. Þá verður kúr­s­inn tek­inn að nýju. Verða tekin ný erlend lán til að styrkja krón­una og við­halda kaup­mætti ; verður gripið til aðhalds­að­gerða í opin­berum fjár­málum eða mun gosið bjarga ferða­manna­iðn­að­inu og draga hlassið að landi að nýju? 

Hið opin­bera er orð­inn stærsti atvinnu­rek­and­inn

Hinn áhrifa­valdur kaup­máttar er verð­hækk­anir vegna auk­ins kostn­aðar launa­greið­enda. Kaup­hækk­an­ir hafa líka áhrif á fram­boð og gæði opin­berrar sem einka­veittrar þjón­ustu. Hækkuð laun geta valdið verð­hækk­unum þar sem svig­rúm til að kok­gleyma kostn­að­ar­hækk­an­ir er lítið eða ekk­ert. Hefð­bundin slag­orð stétta­bar­átt­unnar ættuð frá Karli gamla Marx, frá miðri og ofan­verði nítj­ándu öld, urðu til i afar ein­hæfum iðn­að­ar­þjóð­fé­lögum án telj­andi opin­berrar þjón­ustu. Kaup­kröfum var því eðli­lega beint til „arð­ræn­andi kap­ít­alista” sem áttu og ráku iðn­fyr­ir­tæk­in.

Eftir að áhrifa sós­í­alde­mókrata fór að gæta og ríkið var smám saman gild­ari þátt­tak­andi í atvinnu- og þjón­ustu­líf­inu, breytt­ist staða verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar og eðli stétta­bar­átt­unn­ar. Ríki og sveit­ar­fé­lög urðu að stór atvinnu­rek­end­um. Uppi­staða tekna þeirra voru skattar almenn­ings. Hnatt­væð­ing­in jók enn á flækju­stig­ið. Þjóð­leg fyr­ir­tæki urðu alþjóð­leg. Launa­stigið heima fyrir gat valdið því að fyr­ir­tækin fluttu aðsetur sitt og léku kjara­lega sem skatta­lega lausum hala. ­Staða hins opin­ber­a varð enn tví­eggj­aðri eftir að ­kröfur nýfrjáls­hyggj­unnar um skatt­linku eða skatt­leysi tekna af hvers konar auði og auð­lindum urðu ráð­andi hug­mynda­fræði hér. Enn er langt í land með, að þeir sem nýta sér auð­lindir í hagn­að­ar­skyni greiði sann­gjarnt afgjald fyrir lög­vernd­aðan nýt­ing­ar­rétt. Þetta á við fiski­mið, sjáv­ar­eldi, vind­orku og fall­vötn.

Sum­staðar þrengir að

Það er þess virði að skoða nánar hver áhrif til­tölu­lega stöðugar krónu hefur á efna­hags­kerf­ið. Launa­hækk­anir sem áður hefðu verið þurrk­aðar út og gerðar óvirkar með geng­is­lækkun verða rekstr­ar­að­ilar nú að bera. Sé svig­rúm ekki til staðar verða úrræði þeirra ýmist hækk­un verðs eða sam­dráttur í þjón­ustu. Harð­ast bitnar þetta á opin­berri þjón­ustu eða einka­rek­inni þjón­ustu á heil­brigð­is- og vel­ferð­ar­sviði. Þangað þarf að veita auknu opin­beru fé og/eða hækka dval­ar- og með­ferð­ar­gjöld svo ekki sé minnst á lækkað þjón­ustu­stig.

Talið er að þar muni vanta marga, ­jafn­vel tugi millj­arða króna árlega til að geta haldið óbreyttu þjón­ustu­stigi. Í þessum til­fellum borgar almenn­ingur sjálfur launa­hækk­anir starfs­fólks­ins, því ekki má sækja fé í hendur þeirra rík­ustu hvað þá inn­heimta leigufé af auð­linda­nýt­ingu. Margt bendir til að síðust­u ­kaup­hækk­an­irnar hafi rofið þan­þol hluta hag­kerf­is­ins. Þótt svig­rúm sé til staðar sum­staðar þá er ekki nóg til af öllu alls stað­ar, nema breytt sé um grunn­stærð­ir. Að þeim óbreyttum gæti afleið­ingin orðið fjár­magns- og hug­vits­flótti og innri stöðnun sam­fara auk­inni rík­is­að­stoð við atvinnu­líf­ið.

Höf­undur er hag­fræð­ing­ur.