Hér á eftir verður fjallað um verð­bólgu, skað­semi hennar og leiðir til að ná henni nið­ur.

Sagan

Frá upp­hafi 21 aldar hefur verð­bólga ekki verið talin sér­stakt vanda­mál í vest­rænum iðn­ríkj­um. Á árunum 1970 til 1990 var aftur á móti verð­bólga eitt helsta við­fangs­efni hag­stjórn­ar. Á þeim tíma sem lið­inn er hefur þekk­ing á fyr­ir­bær­inu senni­lega tap­ast að ein­hverju leyti.

Milton Fried­man dregur saman vit­neskju um verð­bólgu í bók sinni Money Mis­chi­ef- Epis­odes in Monet­ary History á eft­ir­far­andi hátt:

1. Verð­bólga er pen­inga­legt fyr­ir­bæri sem er afleið­ing af hrað­ari vexti pen­inga­magns en fram­leiðslu.
2. Stjórn­völd ráða eða geta ráðið vexti pen­inga­magns.
3. Það er aðeins ein lækn­ing við verð­bólgu, hæg­ari vöxtur pen­inga­magns.
4. Það tekur tíma fyrir verð­bólgu að ná fót­festu ( talið í árum) og langan tíma að hjaðna.
5. Óskemmti­legar auka­verk­anir fylgja hjöðnun verð­bólgu.

Ef verð­bólga er aðeins pen­inga­legt fyr­ir­bæri er orsakanna ekki að leita í raun­hag­kerf­inu. Verð­hækkun á t.d. olíu leiðir ekki til verð­bólgu ein og sér. Ef inn­flutt olía eða bensín hækkar mikið geta menn ann­ars vegar minnkað notkun svo sem í anda hag­sýnu hús­móð­ur­innar sem sagði að sig varð­aði ekk­ert um það hvað benz­ín­líter­inn kost­aði, hún keypti alltaf fyrir fimm þús­und á viku. Hins vegar geta menn haldið óbreyttri notkun en þá minnkar spurn eftir öðrum vörum, sem lækka vænt­an­lega í verði. Þriðja leiðin er að halda öllu óbreyttu um hríð með því að auka útlán eða pen­inga­magn og þar með fer olíu­verðs­hækk­unin út í verð­lag­ið. Ósjálf­bærar kaup­kröfur verka­lýðs­fé­laga eru oftar afleið­ing af verð­bólgu fremur en orsök og sama gildir um þenslu á hús­næð­is­mark­aði.

Orsakir fyrir aukn­ingu pen­inga­magns geta verið marg­vís­leg­ar. Það er þó fyrst og fremst rík­is­sjóður (hið opin­bera) og banka­kerf­ið, ásamt seðla­banka, sem geta fram­leitt meiri pen­inga en sam­ræm­ist fram­leiðslu­magni. Hér á árum áður þegar verð­bólgan var sem mest töl­uðu ráða­menn alltaf um verð­bólgu eins og hún væri utan­að­kom­andi vandi þrátt fyrir það að hún væri þeirra eigið skil­getið afkvæmi.

Und­an­farin ár hefur pen­inga­magn hér­lendis (M3) yfir­leitt auk­ist hraðar en þjóð­ar­fram­leiðsla. 2019 til 2021 varð að með­al­tali nær engin hag­vöxtur vegna nið­ur­sveifl­unnar 2020 en pen­inga­magn jókst um rúm­lega 8% að með­al­tali hvert ár. Útgjöld hins opin­bera voru langt umfram tekjur 2020 og 2021. Jafn­framt slak­aði seðla­bank­inn á pen­inga­legu aðhaldi ásamt veru­legri vaxta­lækk­un. Þessi fram­vinda er að tals­verðu leyti við­brögð við Covid far­aldr­in­um. Hvað sem segja má um gagn­semi þeirra er ljóst að núver­andi verð­bólga hefur verið að grafa um sig í nokkurn tíma.

Skað­semi verð­bólg­unnar þarf ekki að tíunda. Hún veldur ófyr­ir­sjá­an­legum til­færslum á eignum og tekj­um, dregur úr fram­leiðslu, veikir geng­ið, leiðir til rangra fjár­fest­inga, skerðir kjör almenn­ings, einkum þeirra verst settu, og veldur almennt ójafn­vægi í hag­kerf­inu.

Vextir og verð­bólga

Sú verð­bólga sem nú herjar á Vest­ur­lönd er bein afleið­ing af lágum vöxt­um, halla­rekstri rík­is­sjóða og mik­illi pen­inga­prentun und­an­farin ár sem ætlað var að halda uppi eft­ir­spurn og þar með fram­leiðslu á Covid tím­um. Þá hefur stríðið í Úkra­ínu og flösku­hálsar í fram­leiðslu aukið á vand­ann. Mjög lágir vextir eru óeðli­legt ástand þar sem ávöxt­un­ar­krafa á nýfram­kvæmdir verður óraun­hæf og láns­traust vex úr hófi því fleiri stand­ast greiðslu­mat t.d. við hús­næð­is­kaup. Evr­ópski seðla­bank­inn hefur fram að þessu talið að verð­hækk­anir á olíu og ýmsum nauð­synjum muni ekki kalla á vaxta­hækk­anir þar sem áhrifin á verð­lag muni hjaðna hratt. Í Banda­ríkj­unum og víðar eru vaxta­hækk­anir hafn­ar. Reyndar virð­ist Milton Fried­man telja að það sé mis­skiln­ingur að seðla­bankar geti stjórnað vöxt­um. Hér er áherslu­munur því seðla­bankar hafa aug­ljós­lega áhrif á vaxta­stigið þó full­komin stjórn sé ekki fyrir hendi. Vextir eru háðir mörgum þáttum svo sem arð­semi fram­kvæmda, ásamt fram­boði og eft­ir­spurn á láns­fé. Jafn­vel þótt vaxta­hækk­anir komi til fram­kvæmda munu þær einar sér ekki duga til að draga úr verð­bólgu, til þess þarf að draga úr halla­rekstri hins opin­bera og auka arð­bæra fram­leiðslu.

Seðla­bank­inn hefur hækkað vexti ört til að ná tökum á verð­bólg­unni. Það er vanda­samt verk­efni að ákveða vaxta­stig og tíma­setn­ingu vaxta­breyt­inga. Hærri vextir draga úr nýmyndun pen­inga smátt og smátt en röng tíma­setn­ing á vaxta­hækk­unum og/eða of háir vextir hafa nei­kvæð áhrif á afkomu heim­ila, fram­leiðslu og fjár­fest­ingu. Áhrif á afkomu hins opin­bera geta verið nei­kvæð og tafið fyrir því að jöfn­uður náist.

Aðgerðir til að ráða nið­ur­lögum verð­bólg­unnar hér­lendis

Fall­ist menn á mat Milton Fried­mans þarf fyrst og fremst að draga saman pen­inga­magn til að ráða nið­ur­lögum verð­bólg­unn­ar. Áherslan verður þá á fjár­mál hins opin­bera og sér­tækum ráð­stöf­unum til að tak­marka útlána­þenslu svo sem að draga úr getu banka­kerf­is­ins (og líf­eyr­is­sjóða) til að auka pen­inga­magn með raun­hæfu láns­hæf­is­mati og hæfi­legum arð­sem­is­kröfum á allar fjár­fest­ing­ar, þ.m.t. fjár­fest­ingar hins opin­bera. Minni þungi verður á vaxta­tæk­inu en raun­vextir þurfa að vera jákvæðir og end­ur­spegla fram­boð og eft­ir­spurn á láns­fjár­mark­aði.

Stefnt er að jöfn­uði í útgjöldum hins opin­bera á næstu 4-5 árum. Útgjöld hins opin­ber munu því vaxa í takt við þjóð­ar­fram­leiðslu fram til 2027. Hið opin­bera mun því ekki stuðla að sam­drætti í pen­inga­magni fyrst um sinn. Nauð­syn­legt er að rík­is­út­gjöld vaxi hægar en hag­vöxtur þegar frá næsta ári.

Seðla­bankar leit­ast við að stýra verð­bólgu­vænt­ingum með því meðal ann­ars að upp­lýsa mark­að­inn um hvernig vaxta­tæk­inu verði beitt til að ná verð­bólgu nið­ur. Það er umdeil­an­legt að hve miklu leyti hægt er að stýra vænt­ingum um verð­bólgu. Þó er ljóst að vænt­ingar um hærri verð­bólgu geta virkað sem freist­ing til verð­hækk­ana einkum ef um fákeppni eða ein­okun er að ræða á mark­aði. Besta vörn neyt­enda er öflug sam­keppni. Hér þurfa stjórn­völd að vera á verði gegn sér­hags­munum og afnema höft á sam­keppni utan­lands sem inn­an­lands.

Mik­ill fjöldi ferða­manna getur ýtt undir styrk­ingu geng­is­ins tíma­bund­ið. Til að jafna sveiflur ætti að opna fyrir útstreymi fjár­magns þannig að líf­eyr­is­sjóðir geti fært eignir erlendis í rík­ara mæli. Þannig er dregið úr fjár­fest­ingum sjóð­anna á inn­lendum mark­aði og dregið úr pen­inga­magni. Jafn­framt minnkar áhætta þeirra af verk­efna­fjár­fest­ingum inn­an­lands sem ættu hvort sem er ekki að vera í þeirra verka­hring nema að litlu leyti.

Til lengri tíma litið þarf að leit­ast við að lækka kostnað og spara útgjöld sem víð­ast í hag­kerf­inu. Draga verður úr halla­rekstri með því hækka skatta og/eða ná fram sparn­aði og hag­ræð­ingu. Aðilar frjálsa vinnu­mark­að­ar­ins þurfa að gæta hófs í launa­kröfum sem og starfs­menn hins opin­bera. Ná þarf fram sparn­aði í opin­berri stjórn­sýslu. Sam­fé­lagið hefur t.d. ekki efni á að reka marg­falt kerfi í stjórn­sýslu sveit­ar­fé­laga. Hægt er að stór­lækka mat­væla­verð með auknum inn­flutn­ingi og sam­drætti í óhag­kvæmri land­bún­að­ar­fram­leiðslu. Auð­linda­gjald í sjáv­ar­út­vegi léttir byrðar rík­is­sjóðs og skatt­greið­enda. Mynt­ráð við evru og síðan inn­ganga í evru­svæðið sparar mik­inn við­skipta­kostnað og styrkir pen­inga­kerf­ið. Traustur gjald­mið­ill er ein for­senda fyrir efna­hags­legum stöð­ug­leika og lágri verð­bólgu í opnu örhag­kerfi.

Þegar verð­bólga hjaðnar koma í ljós afleið­ingar af röngum fjár­fest­ingum með tap­rekstri og auknu atvinnu­leysi. Mót­væg­is­að­gerðir geta falist í skatta­lækk­unum á lægstu laun en hækkun á háar tekjur til mót­væg­is, átaki í bygg­ingu íbúða þar sem verði er haldið niðri með rað­bygg­ingum og fram­boði á lóð­um. Jafn­framt þarf að efla atvinnu­starf­semi sem nýtir menntað vinnu­afl og skilar arði gegnum fram­leiðni og gæða­sam­keppni. Ósjálf­bær frum­vinnsla er of stór þáttur í atvinnu­upp­bygg­ingu lands­ins.

Loka­orð

Hætt er við að verð­bólga fest­ist í sessi ef ekki er gripið til sam­ræmdra aðgerða sem draga úr pen­inga­þenslu. Vextir Seðla­bank­ans hafa verið hækk­aðir mjög hratt að und­an­förnu, mun hraðar en í nágranna­lönd­un­um. Öðrum þræði er það fórn­ar­kostn­aður við örmynt án akk­er­is. Samt sem áður ættu vaxta­hækk­anir ásamt sam­drætti í útgjöldum hins opin­bera að bíta á verð­bólg­una en það tekur tíma. Lyk­il­at­riði er að hið opin­bera og atvinnu­lífið taki höndum saman til að berja þennan vágest nið­ur. Stöðugt gengi og verð­lag, jöfn­uður í fjár­málum hins opin­bera ásamt hæfi­legu aðhaldi gegnum vaxta­stig er for­senda fyrir efna­hags­legum stöð­ug­leika og fram­för­um.