Síð­ast­liðið ár hefur fennt yfir átökin í aust­ustu héröð­u­m Úkra­ínu þar sem rúss­neskir aðskiln­að­ar­sinnar ráða ríkj­um. Vopna­hlé hef­ur hald­ist en frið­ar­samn­ingar engu að síður ekki virt­ir. Við slíkar aðstæður er veru­lega hætta á að svæði hrein­lega týn­ist. Þau stjórna sér sjálf en al­þjóða­sam­fé­lagið lítur ekki við þeim.

Áminn­ing

Söng­konan Jamala steig á svið 14. maí síð­ast­lið­inn og ­sigr­aði Eurovision söng­keppn­ina þvert á allar spár. Jamala er 32 ára gömul og ættuð frá Krím­skaga. Faðir hennar er af Tat­ara-ættum en lagið sem hún flutt­i, „1944“, fjallar einmitt um nauð­ung­ar­flutn­inga þess þjóð­flokks frá Krím­skaga til­ Úz­bekistan á tímum Stalíns. Talið er að um 230.000 manns hafi verið reknir af skag­anum og tug­þús­undir soltið til bana á leið­inni. Í dag er atburð­ur­inn skil­greindur sem þjóð­ar­morð. Rúss­ar, sem spáð hafði verið sigri, urðu æfir, ­sök­uðu Úkra­ínu­menn um póli­tískan áróður og hót­uðu að snið­ganga keppn­ina að ári. Póli­tískur áróður er bann­aður sam­kvæmt reglum Eurovision en lag­inu var hleypt í gegn vegna þess að það fjall­aði um sögu­lega atburði en ekki nútím­ann. Flest­ir Úkra­ínu­menn og þar á meðal for­seti lands­ins, Petro Poros­hen­ko, við­ur­kenna þó ­fús­lega að lagið sé inn­blásið af atburðum sein­ustu ára. Lagið minnir okk­ur ­nefni­lega sterk­lega á inn­limun Rússa á Krím­skaga og stríðið í Don­bass, aust­ust­u héröðum Úkra­ínu.

Krím

Í febr­úar 2014 hófust óeirðir á Krím­skaga.Þetta var vegna ­bylt­ing­ar­innar á Mai­dan-­torgi í Kiev skömmu áður og hall­ar­bylt­ing­ar­innar gegn ­for­set­anum Viktor Yanu­kovich sem var mjög hallur undir Rússa. Meiri­hluti íbú­a (um 2/3) á Krím­skaga eru af rúss­neskum ættum og sögu­lega séð er svæð­ið rúss­neskt. Eitt af fyrstu verkum sov­éska leið­tog­ans Nikita Khrus­hchev var að ­færa Krím­skaga frá Rúss­landi til Úkra­ínu sem gjöf. Það var árið 1954. K­hrus­hchev var Rússi en hafði sterka teng­ingu við Úkra­ínu og hafði búið þar ­lengi. Innan Sov­ét­ríkj­anna skipti þessi skipt­ing í raun ekki miklu máli þar sem bæði Úkra­ína og Rúss­land lutu Kreml. En þegar Sov­ét­ríkin leyst­ust upp í upp­hafi ­tí­unda ára­tug­ar­ins varð þetta skyndi­lega hita­mál. Rússar gagn­rýndu rétt­mæt­i til­færsl­unnar og einnig lög­mæti hennar þar sem mjög fáir með­limir æðsta ráðs Sov­ét­ríkj­anna voru sam­an­komnir til að sam­þykkja flutn­ing­inn. Um þetta var deilt í nokkur ár þangað til Rússar gáfu sig árið 1997 og við­ur­kenndu yfir­ráð Úkra­ínu­manna á Krím­skaga. Aftur á móti hélt málið áfram á skag­anum sjálfum þar ­sem íbú­arnir deildu sín á milli og rúss­neskir þjóð­ern­is­sinnar hétu því að einn dag myndi skag­inn sam­ein­ast Rúss­landi á ný.

Það dylst engum að Rússar sjálfir áttu sinn þátt í óeirð­un­um í febr­úar 2014. Óein­kenn­is­klæddir víga­menn voru sendir yfir landa­mærin til að ­skipu­leggja, taka þátt í og aðstoða við yfir­töku rúss­neskra aðskiln­að­ar­sinna. Hlut­irnir gerð­ust mjög hratt á þessum tíma. Þann 11. mars lýsa leið­tog­ar að­skiln­að­ar­sinna yfir sjálf­stæði Krím­skaga, 16. mars er hald­in ­þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla um hvort ganga eigi Rúss­landi á hönd og 18. mars inn­lim­uð­u Rússar skag­ann form­lega. Á innan við mán­uði hafði eitt Evr­ópu­ríki tekið um 27 ­þús­und fer­kíló­metra og um 2 millj­ónir íbúa af öðru Evr­ópu­ríki. Það duld­ist engum að þetta var þaul­skipu­lagt og það sem merki­leg­ast er að þetta var að ­mestu leyti blóð­laust. Úkra­ínu­stjórn og Vest­ur­veldin beittu ekki her­valdi en ­for­dæmdu yfir­tök­una þó harka­lega. Þjóð­ar­at­kvæða­greiðslan þar sem 96% höfð­u ­sam­þykkt að gang­ast Rússum á hönd var afgreidd sem brand­ari. Úkra­ínu­menn og fleiri hópar á skag­anum höfðu snið­gengið hana. Sam­ein­uðu þjóð­irnar hafa neit­að að við­ur­kenna yfir­tök­una og er hún þess í stað skil­greind sem her­nám. Í kjöl­farið á yfir­tök­unni voru Rússar reknir úr G8, hópi helstu iðn­ríkja heims, og ýmsar aðrar þving­anir settar bæði á ríkið sem og ýmsa rúss­neska valda­menn.

Don­bass

Eftir inn­limun Krím­skaga brut­ust út óeirðir Úkra­ínu­manna af rúss­neskum ættum víðs vegar í aust­ur­hluta lands­ins. Hvergi þó meiri en í hér­uð­unum Donetsk og Luhansk, aust­ast í land­inu, við landa­mæri Rúss­lands­. Ó­eirð­irnar hörðn­uðu þar og brut­ust út í alvöru stríðs­á­tök þó að mann­fall væri ekki mik­ið. Rússar hafa aldrei viljað við­ur­kenna þátt sinn í stríð­inu en ljóst er að þeir sendu óein­kenn­is­klædda her­menn, vopn og vistir yfir landa­mærin til­ að aðstoða aðskiln­að­ar­sinn­ana. Þann 11. maí 2014 voru haldn­ar ­þjóð­ar­at­kvæða­greiðslur í báðum héröð­unum þar sem aðskiln­að­ar­sinnar héldu því fram að sjálf­stæði frá Úkra­ínu hefði verið sam­þykkt með miklum meiri­hluta. Hvorki Úkra­ína né alþjóða­sam­fé­lagið hefur þó við­ur­kennt þess­ar ­at­kvæða­greiðsl­ur. Degi seinna var lýst yfir sjálf­stæði ríkj­anna Donetsk og Lu­hansk.

Bar­dagar héldu áfram þar sem úkra­ínski stjórn­ar­her­inn og að­skiln­að­ar­sinnar skipt­ust á að vera í sókn. Alþjóða­sam­fé­lagið reyndi þá að grípa í taumana og semja um vopna­hlé og frið á svæð­inu, undir for­ystu Francois Hollande Frakk­lands­for­seta. Frið­ar­við­ræð­urnar fóru fram í Minsk, höf­uð­borg Hvíta Rúss­lands, í sept­em­ber 2014 og febr­úar 2015. Þar náð­ist sam­komu­lag um vopna­hlé og að héröðin myndu ganga aftur inn í Úkra­ínu en fá aukna sjálf­stjórn­. Vopna­hléið hefur að mestu leyti hald­ið, utan við nokkrar skærur snemma árs 2015, en treg­lega hefur gengið að fá leið­toga aðskiln­að­ar­sinna til að und­ir­bú­a héröðin undir sam­ein­ingu. Einnig hefur gengið illa að fá stjórn­völd í Kiev til­ að skipu­leggja kosn­ingar og fleira sem nauð­syn­legt er fyrir sam­ein­ing­u. Van­traustið og úlfúðin er ein­fald­lega ennþá of mikil milli stríðs­að­il­anna og ­þjóð­ern­is­kenndin sem er í hæstu hæðum báðum megin er ekki til að liðka fyrir sam­ein­ingu. Staðan í dag er nán­ast óbreytt. Aðskiln­að­ar­sinnar stjórna stórum ­svæðum og óvíst hver fram­tíð þeirra verð­ur. Þau eiga meira að segja á hættu að verða svokölluð týnd ríki.

Týndu ríkin

Týnd ríki eru þau sem eru sjálf­stæð í raun og veru en njóta ekki við­ur­kenn­ingar alþjóða­sam­fé­lags­ins. Sum ríki (Ísra­el, Palest­ína, Kósóvó, Norður og Suður Kórea o.fl.) eru ekki við­ur­kennd af öllum ríkjum inn­an­ ­Sam­ein­uðu þjóð­anna. Týndu ríkin eru hins vegar við­ur­kennd af ein­ungis örfá­um ­ríkj­um, sum eng­um. Hér eru nokkur af þeim helstu.

Transni­stría

Íbúa­fjöld­i                            Rúm­lega 500.000

Til­heyr­ir­                               Mold­óvu

Við­ur­kennt af                   Engum

Transni­stría er land­ræma á landa­mærum Mold­óvu og Úkra­ín­u. ­Sjálf­stæði var lýst yfir 2. sept­em­ber 1990 og um mitt ár 1992 braust út stríð milli Transni­str­íu­manna og Mold­óvu­manna þar sem Rússar studdu þá fyrr­nefnd­u. Landið er það eina í heim­inum sem enn skartar sov­éskum fána.

Suður Ossetía

Íbúa­fjöld­i                            Rúm­lega 50.000

Til­heyr­ir­                               Georgíu

Við­ur­kennt af                   Rúss­land­i, Venes­ú­ela, Ník­aragúa, Nauru

Lýstu yfir sjálf­stæði 21. des­em­ber 1991 og í kjöl­far­ið braust út stríð við Georg­íu­menn sem stóð fram á sum­arið 1992 þar sem Rúss­ar ­börð­ust við hlið Ossetíu­manna. Árið 2008 braust aftur út stríð milli þjóð­anna og efld­ust þá tengsl Suður Ossetíu og Rúss­lands. Síðan 2015 hafa Rússar í raun ­stýrt rík­inu fyrir þá, sbr. fjár­mál, vel­ferð­ar­mál, landamæra­vörslu o.fl.

Abk­hazía

Íbúa­fjöld­i                            Um 250.000

Til­heyr­ir­                               Georgíu

Við­ur­kennt af                   Rúss­land­i, Venes­ú­ela, Ník­aragúa, Nauru

Abk­haz­íu­menn lýstu yfir sjálf­stæði þann 23. júlí árið 1992. Þá braust út stríð við Georg­íu­menn sem stóð yfir í rúmt ár og nutu Abk­haz­íu­menn ­stuðn­ings Rússa. Georgískir borg­arar voru strá­felldir og flæmdir burt af ­svæð­inu. Bar­dagar milli þjóð­anna hófust aftur í tengslum við stríðið í Suð­ur­ Ossetíu árið 2008.

Nagorn­o-Kara­bakh

Íbúa­fjöld­i                            Um 150.000

Til­heyr­ir­                               Azer­bai­jan

Við­ur­kennt af                   Engum

Deilur Armena og Azera eiga sér langa for­sögu og skær­ur hófust á svæð­inu áður en Sov­ét­ríkin féllu. 2. sept­em­ber árið 1991 lýstu Armen­ar á Nagorn­o-Kara­bakh svæð­inu yfir sjálf­stæði. Hinir fornu fjendur héldu í stríð, ­Ar­menar með hjálp Rússa og Grikkja og Azerar með hjálp Tyrkja. Tug­þús­und­ir­ ­fór­ust og um milljón manns þurftu að flýja heim­ili sín. Stríð­inu lauk um mitt ár 1994 og Nagorn­o-Kara­bakh menn sitja nú á stærra landi en þeir gerðu kröfu um í upp­hafi.

Norður Kýpur

Íbúa­fjöld­i                            300.000

Til­heyr­ir­                               Kýpur

Við­ur­kennt af                   Tyrk­landi

Árið 1974 var gert valda­rán á Kýpur þar sem reynt var að ­sam­eina eyj­una Grikk­landi. Tyrkir gerðu inn­rás nokkrum dögum seinna og hófust þá miklir fólks­flutn­ing­ar. Kýp­ur-Grikkir flúðu suður en Kýp­ur-Tyrkir norð­ur­. Árið 1983 lýstu Kýp­ur-Tyrkir loks yfir sjálf­stæði og tyrk­neski her­inn tryggð­i ­ör­yggi þeirra.

List­inn er alls ekki tæm­andi. Til eru fleiri ríki sem njóta ekki við­ur­kenn­ingar alþjóða­sam­fé­lags­ins s.s Sóma­líland og Vest­ur­-Sa­hara í Afr­íku og eyjan Taíwan í Kína­hafi. Önnur slík ríki hafa verið inn­limuð inn í móð­ur­rík­in, sbr. Tjétjénía inn í Rúss­land árið 2000 og Krajina inn í Króa­tíu árið 1995.

Vandi týndra ríkja

Týnd ríki eiga yfir­leitt við tölu­verða erf­ið­leika að stríða. Þau eru fjár­hags­lega óstöðug og almennt eru lífs­kjör betri í því ríki sem þau klufu sig frá. Þau eru einnig mjög háð þeim ríkjum sem studdu þau til­ ­sjálfs­stjórnar í upp­hafi, sem í mörgum til­fellum er Rúss­land. Rússar hafa stutt sín týndu ríki bæði hern­að­ar­lega og fjár­hags­lega en að öðru leyti reynist þessum ríkjum mjög erfitt að fá erlenda aðila til að fjár­festa. Það er bæð­i ­vegna þess að ríkin er óstöðug og bar­dagar gætu blossað upp hvenær sem er og einnig sú laga­lega óvissa sem fylgir þeim. Týndu ríkin eru ekki aðilar að al­þjóða­sátt­málum og óvíst hvort að alþjóða­lög og samn­ingar haldi innan þeirra. Þau geta heldur ekki alger­lega treyst á stuðn­ings­ríki sín til að sinna varn­ar­málum fyrir sig. Mjög stór hluti af rík­is­út­gjöldum fer í her­inn og landamæra­gæslu. Þar sem þessi ríki eru yfir­leitt fámenn er því minna eftir til að nota í vel­ferð­ar­mál. Spill­ing er mikil og skipu­lögð glæp­a­starf­semi einnig. Inn­viðir sam­fé­lags­ins, svo sem lög­gæsla og dóms­kerfi, eru ein­fald­lega of veik­ir til að takast á við þetta. Ofan á þetta bæt­ist flótta­manna­vandi þar sem ­deil­urnar eru yfir­leitt af þjóð­ern­is­legum toga. Annað hvum­leitt vanda­mál fyr­ir­ í­búa týndu ríkj­anna er land­leysi þeirra.  ­Vega­bréf þeirra eru einskis nýt nema þá til að ferð­ast til þeirra örfá­u landa sem við­ur­kenna þau. 

Taktísk þol­in­mæði (stra­tegic pati­ence) er aðferða­fræði sem ­gjarnan hefur verið beitt gegn aðskiln­að­ar­sinn­um. Í þess­ari aðferða­fræði fel­st ­lítið annað en opin­ber for­dæm­ing, við­skipta­þving­anir og bið­lund. Von­ast er til­ að íbúar týndu ríkj­anna muni í tíð og tíma fá nóg af stöð­unni og þrýsta á um að ­sam­ein­ingu. Þessi stefna hefur þó ekki virkað að neinu viti. Að ein­hverju leyt­i er það vegna þess að lífs­kjör í móð­ur­rík­inu eru ekk­ert endi­lega mikið betri en í því týnda. Ríki á borð við Mold­óva og Georgía eru með þeim fátæk­ustu í Evr­ópu. Einnig hafa Rússar reynst nokkuð sterkur bak­hjarl. Síðan má ekki van­meta þátt ­þjóð­ern­is­stefn­unn­ar, sem er mjög sterk á þessum svæð­um. Týndu ríkin hafa hald­ist á floti í ald­ar­fjórð­ung og jafn­vel leng­ur.

Geta Donetsk og Lu­hansk orðið týnd ríki?

Týndu ríkin hafa hingað til verið smá og fámenn, þetta eru ­svæði sem aldrei heyr­ist neitt frá í fjöl­miðlum nema þá í tengslum við ­stríðs­á­tök. Nú í apríl komst Nagorn­o-Kara­bakh í frétt­irnar fyrir skærur við landa­mæri rík­is­ins. Í fyrstu virð­ist það óhugs­andi að þetta geti orðið örlög Donetsk og Luhansk. ­Svæðið sem aðskiln­að­ar­sinnar ráða yfir er mjög víð­feðmt og á því búa sam­tals um 3,5 milljón manns. Þetta eru gam­al­gróin iðn­að­ar­héröð sem skiptu Sov­ét­rík­in ­miklu máli en hafa reyndar mátt muna fífil sinn feg­urri sein­ustu ár þar sem lífs­gæðum hefur hrakað umtals­vert. Svæðið er einnig mik­il­vægt vegna ­náma­graftrar á kolum og öðrum jarð­efn­um. Getur svo mik­il­vægt svæði orð­ið draugur innan alþjóða­sam­fé­lags­ins?

Stefna Rússa virð­ist vera sú að festa Donetsk og Luhansk í þessu móti. Rúss­land ber ábyrgð á til­vist flestra týndra ríkja, beint eða ó­beint, og sú stefna hefur gef­ist vel fyrir þá. Með þessu ná þeir að hafa áhrif innan ríkja sem flest hafa flúið í faðm Vest­ur­veld­anna eftir fall Sov­ét­ríkj­anna. Þetta setur þau ríki úr skorðum og elur á úlfúð og deil­um. Ríki á borð við Úkra­ínu, Mold­óvu og Georgíu eiga erf­ið­ara með að ganga inn í sam­bönd á borð við NATO eða ESB með slík átök í sínum garði. Segja má að Rússar hafi stigið yfir lín­una þegar þeir inn­lim­uðu Krím­skaga og það hefur komið þeim veru­lega í koll. Sú aðgerð hefur reynst þeim mjög dýr, bæði vegna aðlög­unar skag­ans sjálfs að Rúss­landi og for­dæm­ingar og efna­hags­þving­ana alþjóða­sam­fé­lags­ins. Inn­limun Donetsk og Luhansk er því ekki inni í mynd­inni. Óbreytt ástand hentar Rússum hins vegar mjög vel.

 Ljóst er að þver­móðska Úkra­ínu­manna og vest­ur­veld­anna mun ekki liðka fyrir sam­ein­ing­u lands­ins. Ef að Donetsk og Luhansk eiga að ganga aftur inn í Úkra­ínu er ágætt að líta til Transni­str­íu. Mold­óvu­menn hafa brugðið á þann leik að liðka fyr­ir­ við­skipt­um, sam­skiptum og ferða­lögum til og frá Transni­stríu og það hef­ur ­gef­ist vel. Sam­skiptin hafa gengið svo vel að fjöl­margir íbúar beggja ríkj­anna von­ast nú eftir sam­ein­ingu, eftir ald­ar­fjórð­ungs aðskiln­að. Það mun þó taka tíma rétt eins og sam­ein­ing í Úkra­ínu mun gera. Lyk­ill­inn eru góð sam­skipti og minn­i ­þjóð­ern­is­hyggja.