Sigríður Á. Andersen dómsmálaráðherra braut gegn stjórnsýslulögum þegar hún vék frá hæfnismati dómnefndar um skipun 15 dómara í Landsrétt. Þetta er niðurstaða Hæstaréttar Íslands. Í dómi hans sem birtur var í dag segir að Sigríður hafi að lágmarki átt að gera samanburð á hæfni annars vegar fjögurra umsækjenda sem dómnefndin hafði metið á meðal 15 hæfustu en Sigríður ákvað að gera ekki tillögu um að yrðu skipaðir, og þeirra fjögurra sem hún ákvað frekar að skipa. Það hafi hún ekki gert og gögn málsins bentu ekki til þess að nein slík rannsókn hefði farið fram af hálfu Sigríðar.
Í dómnum segir: „Samkvæmt því hefði málsmeðferð hans verið andstæð 10. gr. stjórnsýslulaga og af því leiddi að það sama ætti við um meðferð Alþingis á tillögu ráðherra þar sem ekki hefði verið bætt úr þeim annmörkum sem málsmeðferð ráðherra var haldin.“
Umfangsmesta nýskipun dómara í Íslandssögunni
Þann 10. febrúar 2017 voru embætti 15 dómara við Landsrétt, nýtt millidómsstig, auglýst til umsóknar, en rétturinn mun hefja starfsemi sína í byrjun árs 2018. Alls sóttu 37 um stöðurnar, fjórtán konur og 23 karlar. Fjórir drógu síðar umsóknir sínar til baka.
Árið 2010 var lögum um skipan dómara breytt þannig að fimm manna dómnefnd var sett á laggirnar til að velja dómara og vægi ákvörðunar nefndarinnar aukið þannig að ráðherra yrði bundinn við niðurstöðu hennar. Þessar breytingar voru m.a. gerðar til að auka tiltrú á dómstóla og þrískiptingu valds á Íslandi í kjölfar afar umdeildra skipana dómara þar sem rökstuddur grunur var um að annað ef hæfni hefði ráðið för við skipun. Lagabreytingin gerði þó ráð fyrir að dómsmálaráðherra geti vikið frá niðurstöðu dómnefndar og lagt nýja tillögu fyrir Alþingi til samþykktar, samkvæmt lögunum.
Í ljósi þess að skipan í Landsrétt var umfangsmesta nýskipun dómara í Íslandssögunni var ákveðið að listinn yfir þá sem tilnefndir yrðu til verksins yrði lagður fyrir Alþingi óháð því hvort dómsmálaráðherra legði til breytingar eða ekki. Um yrði að ræða fyrsta skipti sem Alþingi kæmi að skipun dómara.
12. maí birti Kjarninn lista yfir þá 15 sem dómnefndin hafði metið hæfasta til að sitja í Landsrétti. Um er að ræða þann lista sem sendur hafði verið út til umsækjenda um embættin. Það vakti athygli að dómnefndin hefði talið nákvæmlega 15 umsækjendur hæfa til að gegn nákvæmlega 15 embættum. Um var að ræða tíu karla og fimm konur.
29. maí afhenti Sigríður Á. Andersen dómsmálaráðherra forseta Alþingis tillögu sín að skipun í embætti 15 dómara við Landsrétt. Tillaga Sigríðar var önnur en sú sem dómnefnd hafði lagt til. Fjórir umsækjendur sem dómnefnd hafði talið á meðal þeirra 15 sem hæfastir voru í embættin hlutu ekki náð fyrir augum ráðherra og í þeirra stað voru fjórir aðrir settir inn á listann. Kynjahlutföll voru nú þannig að átta karlar og sjö konur yrðu dómarar við réttinn. Í ljós kom að Sigríður taldi 24 umsækjendur hæfasta, en ekki 15, og hún valdi þá sem hún gerði tillögu um úr þeim hópi.
Dómsmálaráðherra rökstuddi þó ekki breytta röðun sína með kynjasjónarmiðum heldur sagðist hún hafa aukið vægi dómarareynslu. Hún lagði ekki fram nein gögn sem sýndu fram á hvernig það hafi verið gert.
Rökstuðningur gekk illa upp
Ástráður Haraldsson, einn þeirra sem dómnefnd hafði mælt með en Sigríður fjarlægði af listanum, sendi samdægurs bréf til forseta Alþingis þar sem hann sagði að þau frávik sem ráðherra geri á tillögu dómnefndarinnar uppfylli á engan hátt kröfur sem gera verði varðandi skipan dómara og sem umboðsmaður Alþingis og dómstólar hafi lagt til grundvallar. Um sé að ræða ólögmæta embættisfærslu. Sigríður hafnaði því algjörlega.
Daginn eftir, 30. maí, birti Kjarninn lista dómnefndarinnar yfir hæfi umsækjenda. Þar kom í ljós að einn þeirra sem Sigríður fjarlægði af listanum, Eiríkur Jónsson, hafði verið með sjöundu hæstu einkunnina samkvæmt nefndinni. Þar kom enn fremur fram að einn þeirra sem Sigríður ákvað að skipa, Jón Finnbjörnsson, hafði verið metinn á meðal þeirra minnst hæfu af nefndinni. Hann sat í 30. sæti á listanum af 33 umsækjendum.
Auk þess var ljóst að rökstuðningur dómsmálaráðherra, um að auka vægi dómarareynslu, rímaði ekki við einu fyrirliggjandi úttektina á dómarareynslu. Í 117 blaðsíðna ítarlegri umsögn dómnefndar um umsækjendur er reynsla umsækjenda af dómsstörfum meðal annars borin saman. Þar kom í ljós að þrír umsækjendur sem lentu neðar en Eiríkur í heildarhæfnismati dómnefndar voru með minni dómarareynslu en hann, en rötuðu samt sem áður inn á lista Sigríðar yfir þá sem hún vill skipa í dómarasætin 15.
Jón Höskuldsson, sem dómnefndin setti í 11. sæti, hlaut heldur ekki náð fyrir augum ráðherra. Jón er þaulreyndur dómari og hefði átt að færast upp listann frekar en niður hann ef slík reynsla væri metin umfram aðra. Í hans stað ákvað Sigríður m.a. að skipa Ásmund Helgason, sem hafði verið settur í 17. sæti af dómnefnd. Í umsögn Jóns til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar kom fram að hann og Ásmundur hafi verið skipaðir héraðsdómarar sama dag, 15. maí 2010. Ásmundur þótti þó hafa eilítið meiri reynslu vegna þess að hann hefur auk þess setið í félagsdómi og verið ad hoc-dómari í Hæstarétti í einu máli.
Þá er ótalið að Ólafur Ólafsson, sem dómnefnd mat einn þeirra fjögurra sem hafi næst mesta dómarareynslu, hlaut ekki náð fyrir augum Sigríðar þrátt fyrir að hafa lent í 27. sæti á upphaflegum lista dómnefndar, eða þremur sætum ofar en Jón Finnbjörnsson, sem Sigríður ákvað að tilnefna.
Hörð gagnrýni og veikur rökstuðningur
Lögmannafélag Íslands gagnrýndi ákvörðun dómsmálaráðherra um að breyta röðun á listann og í umsögnum sem hæstaréttarlögmaðurinn Jóhannes Karl Sveinsson sendi inn til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar sagðist hann hafa verið í áfalli þegar hann las rökstuðning dómsmálaráðherra. Þau uppfylli engar lágmarkskröfur stjórnsýslu um rökstuðning og standist auk þess „enga efnislega skoðun“.
Tekist var harkalega á um málið á Alþingi í kjölfarið. Stjórnarandstaðan sagði tillögu dómsmálaráðherra vera alveg órökstudda og kallaði eftir lengri tíma til að fara yfir málið. Til stóð að afgreiða málið miðvikudaginn 31. maí, og ljúka þingstörfum þann sama dag. Það náðist ekki og þetta eina mál varð til þess að þing þurfti að koma saman 1. júní.
Þar var hnakkrifist um málið og þáverandi stjórnarliðar kynntu ýmis sjónarmið sín fyrir því að styðja tillögur ráðherra. Þau voru t.d. að Alþingi ætti ekki að hafa vald til að taka ákvörðun í svona máli þar sem það bæri ekki ábyrgð, heldur ráðherrann. Aðrir sögðu kynjasjónarmið hafa ráðið úrslitum og enn aðrir sögðust telja að ráðherrann hefði rökstutt mál sitt nægjanlega vel, en hún bar við auknu vægi dómarareynslu í rökstuðningi sínum.
Stjórnarandstaðan lagði fram frávísunartillögu sem var felld 31-30. Hún gerði ráð fyrir meiri málsmeðferðartíma fyrir tillögu ráðherra. Í kjölfarið var tillaga ráðherra samþykkt með 31 atkvæða þingmanna Sjálfstæðisflokks, Bjartrar framtíðar og Viðreisnar gegn atkvæðum Samfylkingar, Pírata og Vinstri grænna. Framsóknarflokkurinn sat hjá.
Svandís Svavarsdóttir, VG, og Brynjar Níelsson, Sjálfstæðisflokki, voru ekki viðstödd atkvæðagreiðsluna, vegna tengsla við umsækjendur um starf dómara við Landsrétt. Svandís var gift Ástráði Haraldssyni og á með honum börn og eiginkona Brynjars er ein þeirra sem ráðherra skipaði í Landsrétt.
Ástráður stefndi íslenska ríkinu vegna skipunarinnar. Það gerði Jóhannes Rúnar Jóhannsson líka.
Héraðsdómur komst að þeirri niðurstöðu 15. september síðastliðinn, sama dag og ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks, Viðreisnar og Bjartrar framtíðar sprakk, að Sigríður Andersen hafi brotið lög við skipun Landréttardómara. Dómurinn komst að þeirri niðurstöðu að dómsmálaráðherra hefði átt að óska eftir nýju áliti dómnefndar um hæfi umsækjenda um dómarastöðu, ef hún taldi annmarka á áliti dómnefndarinnar. Í niðurstöðukafla dómsins var tekið fram að „stjórnsýslumeðferð ráðherra hafi ekki verið í samræmi við ákvæði laga nr. 50/2016 sem og skráðar og óskráðar reglur stjórnsýsluréttarins um rannsókn máls, mat á hæfni umsækjenda og innbyrðis samanburð þeirra.“
Ríkið var sýknað af bótakröfum Ástráðs og Jóhannesar Rúnars. Þeim þætti málsins var áfrýjað þeim þætti málsins til Hæstaréttar. Dómur hans var birtur í dag.
Málsmeðferð andstæð stjórnsýslulögum
Í dómnum er fallist á miskabótakröfur Ástráðs og Jóhannesar Rúnars. Þeir fá 700 þúsund krónur hvor vegna skipunar dómara við Landsrétt. Hæstiréttur sýknaði hins vegar ríkið af skaðabótakröfu og hafði áður vísað frá ógildingarkröfur Ástráðs og Jóhannesar Rúnars, sem laut að ógildingu þeirrar ákvörðunar dómsmálaráðherra að leggja ekki til við Alþingi að þeir yrðu skipaðir í embætti dómara við Landsrétt.
Hæstiréttur tekur hins vegar einnig afdráttarlausa efnislega afstöðu til málsins. Ef dómsmálaráðherra ætlar að víkja frá áliti dómnefndar um veitingu dómaraembættis verður slík ákvörðun að vera reist á frekari rannsókn ráðherra, líkt og kveðið er á um í stjórnsýslulögum.
Í dómi Hæstaréttar segir að það liggi ekki fyrir að Sigríður hafi ráðist í frekari rannsókn á þeim atriðum sem vörðuðu veitingu þeirra fjögurra dómaraembætta sem málið snérist um og rökstuðningur hennar til forseta Alþingis, sem settur var fram í bréfi dagsett 28. maí 2017, um að víkja frá niðurstöðu dómnefndar fullnægði ekki lágmarkskröfum.
Þar segir einnig að án tillits til þess hvort dómsmálaráðherra hafi getað með minnisblaði sínu til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis, sem sent var 30. maí 2017, bætt úr þeim annmörkum, sem voru á rannsókn hennar, rökstuðningi og tillögugerð, hafði það minnisblað ekkert nýtt að geyma umfram það sem fram hafði komið í áliti dómnefndar. Sjónarmið um jafna stöðu karla og kvenna gátu ekki komið til álita við veitingu ráðherra á dómaraembættunum nema tveir eða fleiri umsækjendur hefðu áður verið metnir jafnhæfir til að gegna því. Ekki hafi verið um það að ræða í málinu.
„Að gættum þeim kröfum sem gera bar samkvæmt framansögðu var rannsókn ráðherra ófullnægjandi til að upplýsa málið nægilega, svo ráðherra væri fært að taka aðra ákvörðun um hæfni umsækjenda en dómnefnd hafði áður tekið. Var málsmeðferð ráðherra að þessu leyti því andstæð 10. gr. stjórnsýslulaga. Leiðir þá af sjálfu sér að annmarki var á meðferð Alþingis á tillögu dómsmálaráðherra þar sem ekki var bætt úr annmörkum á málsmeðferð ráðherra þegar málið kom til atkvæðagreiðslu á Alþingi.“
Á vef dómsmálaráðuneytisins er haft eftir Sigríði að niðurstaða Hæstaréttar kveði á um að lagðar verði ríkari skyldur á ráðherra að rannsaka málið með sjálfstæðum hætti. „Ég mun af þeim sökum bregðast við þessari niðurstöðu Hæstaréttar með því að setja reglur innan dómsmálaráðuneytisins sem taka á því þegar ráðherra hyggst leggja fyrir Alþingi aðrar tillögur en þær sem hæfisnefnd leggur til við skipun dómara, eins og honum er heimilt að gera samkvæmt lögum.“
