Í stuttu máli sagt, þá er fjár­mála­kerfi lands­ins þessi miss­er­in, gjör­ó­líkt því sem hrundi eins og spila­borg, dag­ana 7. til 9. októ­ber 2008. Íslenska ríkið er með það að mestu í fang­inu, ef Arion banki er und­an­skil­inn og síðan önnur minni fjár­mála­fyr­ir­tæki, eins og Kvika banki.

Íslands­banki er 100 pró­sent í eigu rík­is­ins, Lands­bank­inn rúm­lega 98 pró­sent og Íbúða­lána­sjóður 100 pró­sent. Hlut­deild rík­is­ins á mark­aðnum er á milli 70 og 80 pró­sent. Það sem er síðan merki­leg­ast við stöð­una, sé litið til alþjóð­legs sam­an­burð­ar, er að starf­semi íslensku bank­anna er svo til ekk­ert alþjóð­leg.

Þeir þjón­usta fyrst og fremst íslenskan vinnu­markað og heim­ili. Á Íslenska vinnu­mark­aðnum eru um 200 þús­und ein­stak­lingar og heim­ilin eru um 140 þús­und, og Íslend­ingar alls um 350 þús­und. Heild­ar­stærð mark­aðs­svæð­is­ins er því minna en algengt mark­aðs­svæði stað­bund­inna spari­sjóða erlend­is.

En verð­mætin eru mik­il, og kerf­is­lægt mik­il­vægi sömu­leið­is. Sam­an­lagt eigið fé Lands­bank­ans og Íslands­banka er um 450 millj­arðar króna. Sam­an­lagðar arð­greiðslur bank­anna til rík­is­ins nema nálægt 200 millj­örð­um, sé horft til síð­ustu sex ára.

Þetta þýðir það meðal ann­ars, að áhætta í fjár­mála­kerf­inu eru mun minni nú en hún var áður. Hrunið - og hvernig brugð­ist var við því með neyð­ar­lögum og fjár­magns­höftum - fól í sér rót­tæka og mikla til­tekt á fjár­mála­kerf­inu, þar sem ónýt útlán fóru af efna­hags­reikn­ingi bank­anna og staðan var skýr­ari en hún var.

Helsti fjár­mögn­un­ar­að­ili íslenska fjár­mála­kerf­is­ins nú er fyrst og fremst almenn­ingur í land­inu, með sparn­aði sín­um. Þau skref sem bank­arnir hafa stigið á erlenda fjár­mála­mark­aði, með útgáfu skulda­bréfa, hafa verið var­færin en hafa heppn­ast vel, þar sem lánsfé á þokka­lega sam­keppn­is­hæfum kjörum hefur verið í boði.

Í stuttu máli sagt, þá er fjár­mála­kerfið núna í sam­an­burði við það sem var fyrir hrun­ið, eins og svart og hvítt. Það gæti ekki verið mikið ólík­ara. Í þeim mikla efna­hags­lega upp­gangi sem verið hefur und­an­farin ár, einkum frá 2014 og fram á þetta ár, hefur það styrkst tölu­vert líkt að staða heim­ila og fyr­ir­tækja.

Fjár­mála­kerfið núna er ekki rekið eins og spila­víti fyrir eig­endur bank­anna, eins og það var fyrir hrun­ið, heldur er til­tölu­lega ein­falt og skýrt, og ekki eins áhættu­mikið og það var. Eng­inn þarf heldur að velta fyrir sér hvort það er rík­is­á­byrgð á starf­semi Íslands­banka og Lands­bank­ans eða ekki, þar sem það liggur alveg fyrir þar sem ríkið á bank­anna.

Hefja ferlið

Starfs­hóp­ur­inn sem skrifar Hvít­bók­ina um fram­tíð­ar­sýn fyrir fjár­mála­kerfið var skip­aður Lárusi L. Blön­dal, for­manni, Guð­jóni Rún­ars­syni, Guð­rúnu Ögmunds­dótt­ur, Kristrúnu Tinnu Gunn­ars­dóttur og Sylvíu K. Ólafs­dótt­ur, en hún var í starfs­hópnum fram í sept­em­ber á þessu ári.

Skýrslan er yfir­grips­mikið upp­lýs­inga­rit um stöðu mála í íslensku fjár­mála­kerfi, tæp­lega 300 blað­síður að lengd.



Hver eru helstu tíð­indin í skýrsl­unni? Eðli­legt að spurt sé að því. Eins og oft er með upp­lýs­inga­rit fyrir stjórn­völd, þá er erfitt að taka út eitt atriði umfram önn­ur.

Það sem er merki­legt - og kannski merki­leg­ast af öllu - er að útgáfa Hvít­bók­ar­innar markar tíma­mót fyrir stjórn­völd, þar sem þau munu þurfa að ákveða hvernig eigi að hafa skipu­lag eign­ar­halds­ins á íslensku fjár­mála­kerfi til fram­tíðar lit­ið. Það eru kannski stærstu tíð­ind­in; að nú standi stjórn­völd frammi fyrir því að hefja póli­tíska stefnu­mörkun fyrir fjár­mála­þjón­ustu í land­inu, með yfir­grips­mikið upp­lýs­inga­rit fyrir framan sig.

Annað atriði sem kemur upp í hug­ann, er hvernig skuli standa að því að selja hluti í rík­is­bönk­un­um, og hvernig staðan á Íslandi sé í sam­an­burði við önnur lönd. Lesa má út úr skýrsl­unni að það gæti orðið erfitt að selja annan bank­ann, t.d. Íslands­banka, í heilu lagi til erlends banka, þar sem áhugi hefur ekki verið nægi­lega mik­ill á slíku. Auk þess eru margir bankar í Evr­ópu ekki á þeim bux­unum að kaupa aðra banka og stækka hratt, eins og reyndin var á árunum 2005 til 2008. Þvert á móti eru bankar reknir með minni arð­sem­is­kröfu á eigin fé, og minni áhersla á vöxt en áður.

Að þessu leyti eru mark­aðs­að­stæður erlendis ekki endi­lega góðar til að selja banka í heilu lagi. Auk þess sem smæð íslensku bank­anna er ekki til þess fallin að vekja áhuga hjá fjár­festum erlendis sem horfa til þess að fyr­ir­tæki geti vaxið og farið inn á ný mark­aðs­svæði.

Búið að brjóta ísinn

Tví­hliða skrán­ing Arion banka á markað í Sví­þjóð og á Íslandi var mik­il­væg, til að kanna áhug­ann á íslensku end­ur­reistu bönk­un­um, og um leið opna dyrnar enn frekar að alþjóð­legum mörk­uð­um. Í Hvít­bók­inni kemur fram að margir fjár­festar hafi ekki tekið þátt í útboði bank­ans vegna smæðar en hins vegar hafi mót­tök­urnar verið góðar miðað við aðstæð­ur. Verð­mið­inn á Arion banka er ekki sér­lega hár, í alþjóð­legum sam­an­burði, eða um 0,7 til 0,8 sinnum eigið fé, en algengt verð er á bil­inu 0,9 til 1,3 sinnum eigið fé. Verð­mið­inn á bönkum þar sem ríkið er meiri­hluta­eig­andi er oftar en ekki mun lægri, eða í kringum 0,5 sinnum eigið fé.

Einn áhættu­þátt­ur­inn, ef stjórn­völd ætla sér að selja bank­anna á næstu miss­erum, snýr einmitt að verð­inu, og hvernig verði mögu­legt að hámarka það.

Skrán­ing á markað er gagnsæ leið til að selja, en hún getur líka verið áhættu­mik­il, þar sem ekki er á vísan að róa hvað varðar verð­ið. En annar vandi sem snýr að sölu á rík­is­bönk­un­um, er að meta hverjir það séu, sem geti talist æski­legir eig­endur bank­anna.

Gera má ráð fyrir að það muni nást þverpóli­tískur meiri­hluti um það á Alþingi, að hleypa ekki þeim, sem voru stærstu eig­endur bank­anna fyrir hrun­ið, að kötl­unum í þetta skipt­ið. Það eru því aðrir fjár­festar sem koma til greina.

En hverjir væru það á Íslandi sem gætu haft bol­magn í að kaupa stóra eign­ar­hluti í Íslands­banka og Lands­bank­an­um? Það er stórt spurt og ekki aug­ljóst hvernig eigi að svara þeirri spurn­ingu, enda þurfa þeir sem eru hlut­hafar í bönk­um, og eig­endur virkra eign­ar­hluta, að und­ir­gang­ast mat Fjár­mála­eft­ir­lits­ins (FME) á hæfi til að fara með hlut­inn.

Líf­eyr­is­sjóð­irnir kæmu til greina, sé horft til inn­lendra fjár­festa, og sterk­efnað fólk, ekki síst eig­endur útgerða í sjáv­ar­út­vegi. Í ljósi þess hve umfang sölu rík­is­bank­anna er mikið verður vafa­lítið horft til þess að hafa dreifða eign­ar­að­ild af bönk­un­um, nema að það tak­ist að fá nor­ræna banka til lands­ins, til að kaupa Íslands­banka. En eins og að framan var rak­ið, þá gæti það verið erfitt.

Horft hefur verið til þess, að ríkið haldi 30 til 40 pró­sent eign­ar­hlut í Lands­bank­an­um, en aðrir eign­ar­hlutir verði seld­ir.

Lækkun skatta og sterk­ari inn­viðir

Eitt af því sem starfs­hóp­ur­inn fjallar um í Hvít­bók­inni, er að bæta þurfi rekstr­ar­skil­yrði íslenska fjár­mála­kerf­is­ins, meðal ann­ars með því að lækka skatta og sam­ræma þá við það sem þekk­ist erlend­is. Þessi munur lendi í raun á lán­tak­end­um, það er almenn­ingi, þegar reikn­ing­ur­inn sé gerður upp á end­an­um.

Ef skatt­arnir yrðu lækk­aðir niður að því sem þekk­ist erlend­is, meðal ann­ars á Norð­ur­lönd­um, þá myndi það jafn­gilda hag­ræð­ingu upp á um 400 starfs­gildi á árs­grund­velli. Á móti myndi minna skila sér í rík­is­kass­ann - sem á síðan stóran hluta af fjár­mála­kerf­inu, eins og áður seg­ir. Þannig að skatta­lækk­unin yrði mun frekar aðgerð til að sam­ræma reglu­verkið að því sem þekk­ist erlend­is, og tryggja þannig sam­keppn­is­hæf rekstr­ar­skil­yrði.

Annað sem starfs­hóp­ur­inn fjallar um, er að styrkja megi inn­við­ina í banka­kerf­inu, meðal ann­ars með því að koma upp mið­lægum skulda­gagna­grunni, sem ekki yrði per­sónu­grein­an­leg­ur, þar sem hægt væri að sjá skulda­stöðu ein­stak­linga og fyr­ir­tækja á hverjum tíma. Er þetta sagt geta styrkt fjár­mála­kerfið og stuðlað að meiri skil­virkni, og minni áhættu.