Á sól­ríkum sunnu­dags­morgni, rétt fyrir hádegi, vakn­aði und­ir­rituð við vondan draum. Skila­boð frá und­ir­rit­uðum spurðu: Ertu búin að kíkja á Face­book?

Und­ir­rituð skjögraði fram úr og beint í tölv­una, kveikti á alnet­inu og dó. Smá. Á alnet­inu blasti við mynd­band af und­ir­rit­aðri og und­ir­rit­uðum klukkan að ganga þrjú nótt­ina áður í djúpri inn­lifun og óheftri tján­in­ingu að syngja í karíókíma­sk­ínu The Winner takes it all!

Tauga­kerfi und­ir­rit­aðrar var ekki í full­komnu jafn­vægi á þessu augna­bliki en fyrsta spurn­ing und­ir­rit­aðs var: Er þetta ekki brot á fyrstu siða­reglu Karíókí-­sam­fé­lags­ins?

Til­finn­ing­ar­legt hefnd­arklám – var það fyrsta sem flögraði að und­ir­rit­aðri sem hafði notið sín til fulls í tján­ing­unni nokkrum klukku­stundum fyrr. En! Þetta er hinn flæð­andi nútími. Alltaf nokkrum klukku­stundum á undan mann­i. Þessi atburða­rás var nokkuð kald­hæðn­is­leg í ljósi heitra umræðna nótt­ina áður (sem sagt nokkrum klukku­stundum fyrr) þar sem und­ir­rituð og und­ir­rit­aður voru á tölu­verðu trúnói um Klaust­urs­mál­ið, ekki síst út frá pistli Þór­lindar Kjart­ans­son­ar, Meira af mið­aldra drengj­um, í Frétta­blað­inu þar sem Þór­lindur hafði reynt hið ómögu­lega; að skoða báðar hliðar máls­ins. Hann hnýtti í fyll­er­ís­raus hinna mið­aldra þing­manna – tal sem bæri með sér valda­hroka, kven- og mann­fyr­ir­litn­ingu – og sagði að þeir ættu að sýna þá ábyrgð að segja af sér. Eins fannst honum að mann­eskjan á Klaust­ur­bar (Bára) hefði gert rétt með því að taka upp talið þegar henni blöskr­aði og senda til fjölmiðla til að vega það og meta. Hvernig fjöl­miðlar hefðu unnið úr því væri svo annað mál, á gráu svæði og mætti hafa ólíkar skoð­anir á.

En hann velti líka upp almennum spurn­ingum um hvar mörk einka­lífs­ins liggi; að undir venju­legum kring­um­stæðum þætti alvar­legt brot að taka leyni­lega upp fyll­er­ís­tal fólks og birta í fjöl­miðlum – og lög­mætt að spyrja hvort rétt­læt­an­legt hefði verið að taka upp sam­talið og birta það. Í þessum pæl­ingum velti hann upp flóknum spurn­ing­um. En þar sem Þór­lindur viðr­aði þarna tvö sjón­ar­horn í sömu rit­smíð hlaut hið óhjá­kvæmi­lega að ger­ast: Hann hafði fengið þrjú læk – þegar und­ir­rituð kíkti á pistil­inn tölu­vert eftir birt­ing­u. Und­ir­rit­aðri og und­ir­rit­uðum varð svo mikið um þetta, að í hita leiks­ins, skömmu áður en þau lögðu í Abba-lag­ið, létu þau sig dreyma blauta drauma í þá ver­una að skrifa grein um þessi þrjú læk Þór­lind­ar. Það bara yrði að ger­ast.

Læk í svart­hvítum heimi

Þarna í djúpi partís­ins (er það opin­ber vett­vang­ur?) varð und­ir­rit­uðum að orði: Læk lúta sömu lög­málum og Abbalagið The Winner takes it all.

Það er ómögu­legt er að læka nokkuð nema það sem þú telur end­an­legan sann­leika, hélt hann áfram. Hina end­an­legu lausn. Læk virka í svart­hvítum heimi þar sem hlutir eru af eða á. Það er dálítið óhugn­ar­legt. Og það gerir mann stundum svo­lítið skelk­að­an, í ljósi þess að flestir hlutir í lífi manns ger­ast á gráu svæði; þannig er oft afstætt og ekki alger­lega á hreinu hvað er rétt og rangt. Eitt af því sem hræðir mig við Face­book er hversu auð­velt það er að koma sér upp réttri skoðun með einu mús­arklikki. Síðan er líka svo auð­velt að verða háður því að hafa rétta skoð­un. Sér­stak­lega þegar skoðun þinni er á þennan hátt útvarpað yfir allan heim­inn. Und­ir­rituð hikstaði þá, með ögn rauð­víns­sprengdar var­ir: Já, svo­lítið eins og í stór­mark­aði, þú getur gripið réttu skoð­un­ina.

Und­ir­rit­að­ur, líka með rauð­vín­strant, sagði þá: Já, og svo er það svo skugga­lega furðu­legt kikk að hafa rétta skoð­un. Ég verð skít­hræddur við mig þegar ég er viss um að ég hafi rétta skoð­un.

Þarna vorum við stödd á okkar Klaust­ur­bar, ögn upp­tekin af eigin visku, og töl­uðum frjáls­lega, enda höfðum við á þessum tíma­punkti ekki hug­mynd um að í hinum enda hvíta her­berg­is­ins, í skugg­sælu horni, stóð þög­ull karl­mað­ur. Hann lét lítið á sér bera en var hins vegar til­bú­inn að munda síma­mynda­vél­ina og taka upp á band okkar frjáls­legu tján­ing­u. Og því sagði und­ir­rit­að­ur, í skjóli ímynd­aðrar frið­helgi: Fólk hefur auð­vitað rétt á að vera fávit­ar. Jafn­vel and­styggi­legt. En svo er líka satt, að það má ekki beina kerf­is­bundnu hatri að fólki – þetta er alltaf pirr­andi mikið grátt svæð­ið. Það eru alltaf þessar tvær hliðar á sama pen­ingn­um; þú mátt vera asna­legur eða and­styggi­leg­ur, það er frelsi þitt. Ábyrð þín er síðan að taka því ef aðrir sjái þig sem asna­lega eða and­styggi­lega mann­eskju. Þú verður að þola það!

Sig­mundur Davíð og Friedrich Nietzsche

Þarna sátum við, tveir veðraðir lista­menn, og í ljósi starfs okkar sér­stak­lega með­vituð um ógn­ina sem stafar af því þegar tján­ing­ar­frelsið er skert. Við höfum séð það í gegnum ára­tug­ina, árhund­ruð­in, jafn­vel árþús­und­irn­ar, að sjaldn­ast veit á gott þegar hvort sem er múgur eða stjórn­völd byrja að þagga niður í fólki sem – sam­kvæmt þeirra bókum – er talið vera með rangar skoð­anir eða bara illa inn­rætt.

Í Menn­ing­ar­bylt­ing­unni í Kína áttu börnin að koma upp um for­eldra sína ef þau hugs­uðu ekki rétt. Í Stasi-landi var njósn­ari í hverri fjöl­skyldu, til­gang­ur­inn helg­aði öll meðul til að kom­ast að því „hvern mann fólk hefði í raun að geyma“ ... En svona segir fólk bara í skjóli frið­helgi, á ímynd­uðu frí­s­væði, eftir nokkur rauð­víns­glös. Hvor­ugt okkar hefði, undir nokkrum kring­um­stæð­um, lækað þennan mál­flutn­ing okkar á sam­fé­lags­miðlum dag­inn eft­ir, en þarna í hita leiks­ins var und­ir­rit­að­ur, fjálgur af eigin tali, samt eig­in­lega byrj­aður læka sjálfan sig í hug­anum þegar hann sagði: Lista­menn­irnir sem end­uðu á gapa­stokknum voru þeir sem hugs­uðu út fyrir rammann, sprengdu sið­venjur og gengu ber­högg við sið­ferði síns tíma: Þeir voru oftar en ekki „vondir menn“ og „vondar kon­ur.“

Já! sam­sinnti und­ir­rit­uð.

Í fram­haldi af upp­hrópun­ar­merk­inu fylgdi nokkuð löng þögn á meðan bæði und­ir­rituð og und­ir­rit­aður gerðu sitt besta til að sjá eitt­hvað sam­eig­in­legt með Sig­mundi Davíð Gunn­laugs­syni og öllum þessum djörfu og fram­sæknu lista­mönn­um.

Nietzsche myndi segja: Láttu þinn innri mann vera fyrir augum allra. Útvarp­aðu öllum þínu fyll­er­ís­röfli. Ekk­ert hul­ið. Syngdu Abba í karíókíi (í rangri tón­teg­und) og lifðu það til fulls. Segðu alls konar sem öðrum finnst rangt. En þorðu að standa með frels­inu. Ekki fyll­ast skömm við við­brögðum ann­arra.

En þar með er ekki sagt að umræddur Nietzsche hafi verið sér­stak­lega við­kunn­an­legur mað­ur, ein­hver sem maður myndi vilja deila stiga­gangi með eða kjósa á þing.

En samt þurfum við kannski að finna dropa af Nietzsche í okkur í þessum flæð­andi nútíma þar sem allt flæðir í nýjum skiln­ingi og sífellt meiru er útvarpað ein­hver stað­ar. Við höfum ekki ráð­rúm og and­rými til að taka íhug­aða afstöðu til allra upp­lýs­ing­anna sem ber­ast okkur á ofur­hraða svo eðli­lega fálmum við eftir ríkj­andi skoð­un, þeirri sem virkar vatns­held­ust í augna­blik­inu. „Ég er ekki alveg viss“ eða „Ég er að hugsa mál­ið“, það telj­ast ekki skoð­an­ir. Það er ekki tími til að leyfa ryk­inu að setj­ast, eins gott að hafa afdrátt­ar­lausa skoðun með hraði því hvað veit mað­ur, kannski er ein­hver að taka upp á næsta borði eða í skugg­sælu horni. Svo margt við­kvæmt í mann­legum sam­skiptum er skyndi­lega komið í kast­ljós opin­berrar end­ur­skoð­un­ar. Alls­konar hlutir sem fyrri kyn­slóðum þótti sjálf­sagt atferli þykja það ekki leng­ur. Meira segja fyrsta siða­regla kareókí-­sam­fé­lags­ins er langt frá því að vera álitin heilög leng­ur.

Ódýrasta trikkið

Und­ir­rit­uðum varð að orði: Á tímum sem þessum vantar takka á Face­book við hlið þum­al­s­ins þar sem upp­hrópun­ar­merki og spurn­ing­ar­merki væru sam­tvinnuð í eitt tákn á daufum mánu­dags-gráum hnappi. Merk­ingin væri: Humm, umhugs­un­ar­vert, ég er ekki alveg viss en ...

Krafan í dag er alltaf: Ertu með eða á móti. Ertu með Báru eða á móti? Með eða á móti Sig­mundi? Á móti stríð­inu gegn hryðju­verk­um? Ef þú ert ekki með okk­ur, þá ertu á móti okk­ur. ­Skoð­anir eru stór hluti af sjálfs­mynd okk­ar. Hvað finnst mér, hver er ég?

Og svo erum við sam­fé­lags­dýr, lifum í félags­legu umhverfi. Það er stað­reynd, og það skiptir engu hvað Nietszche finnst um það. Það hefur áhrif á okkur hvernig annað fólk sér okk­ur, við viljum að sam­fé­lagið sam­þykki okk­ur. En hvernig sam­fé­lag á að sam­þykkja okk­ur?

Við búum til sam­fé­lagið okk­ar, við­mið þess og það sem telst við­eig­andi. Við skil­greinum það, meðal ann­ars með öllum læk­unum okkar og upp­hróp­un­un­um. Með okkar oft til­finn­inga­þrungna mál­flutn­ingi í hvers­deg­in­um.

Und­ir­rit­aður var hugsi, fyllti aftur á glösin á borð­inu: Lista­menn vita það að auð­veldasta leiðin til að hreyfa við fólki er að toga í til­finn­ingar þess; að fá það til að hata eða elska, það er ódýrasta trikkið – og í raun skít-ein­falt. Og þess vegna var­ast maður það. Fyrr á tímum var dag­leg opin­ber umræðan ekki svo til­finn­inga­drifin og en nú þrífst hún á því. Og lækin fylgja, næstum ósjálfrátt.

Und­ir­rituð hikstaði þá: Og það er ákveðin man­ipúla­sjón fólgin í því. Við erum man­ipúleruð svo lúm­skt að við­brögð okkar verða ósjálf­ráð. Þau verða bara eitt­hvað flökt í tíð­ar­anda. Jú, sagði und­ir­rit­aður og hikstaði líka smá: Mér fannst svo slá­andi að við­brögð Sig­mundar Dav­íðs við við­tali Lilju menn­ing­ar- og mennta­mála­ráð­herra í Kast­ljósi voru ein­hvern vegin á þá leið að honum hefði aldrei sárnað eins mik­ið. Hann væri til­finn­inga­lega særð­ur.

Ó já, hikstaði und­ir­rituð aft­ur: Aldrei myndi Ang­ela Merkel segja þetta! Ég held að eng­inn viti hvernig Ang­elu Merkel hefur liðið – nokkur tím­ann.

Að þessu mæltu fann hún til nokk­urs svima.

Ýtt á „rec“

Á meðan á þessu tali stendur bíður karl­inn í skugg­anum þol­in­móður en gerir sig kláran þegar skemmt­ana­stjór­inn kallar á okk­ur. Nú er komið að þessu: The Winner takes it all! – tap­ar­inn stendur eftir smætt­að­ur.

Þegar við tökum upp míkra­fón­ana hlæjum við kaldr­an­lega að því að við séum bæði til­nefnd í sama flokki til Íslensku bók­mennta­verð­laun­anna. Annað gæti sigr­að, mögu­lega bæði tap­að.

En þangað til syngjum við eins og sig­ur­veg­arar og göngum síðan út í vetr­ar­nótt­ina, alveg grun­laus um að karl­inn í skugga­horn­inu hafi ýtt á „rec“ og kveikt á upp­tök­unni. Og enn grun­laus­ari um það að í ljós muni koma að við séum sjálf svo vit­laus að setj­ast niður viku síðar og skrá­setja staf­rænt okkar eigið Klaust­ur­röfl. En okkur er nokkuð í mun að verja rétt okkar til að vera vit­laus og asna­leg, á gráu svæði jafn­vel. Ekki svo að skilja; við förum ekki fram á við þig að þú lækir þessa grein. Við erum ekki viss um að við myndum gera það sjálf. Satt að segja er það eig­in­lega bara frekar ólík­legt.