Ef láns­heim­ild sem íslenska ríkið veitir vegna gerðar Vaðla­heið­ar­ganga verður nýtt að fullu, og lánið reiknað í sam­ræmi við lög um rík­is­á­byrgð­ir, þá verður staða þess 33,8 millj­arðar króna í byrjun maí 2021 þegar lánið er á gjald­daga.

Þetta yrði staðan ef göngin yrðu opnuð í árs­lok 2018, að verð í gegnum þau frá þeim tíma verði 1.250 krónur á hverja ferð án virð­is­auka­skatts, að öll umferð sem nú fer um Vík­ur­skarð fari um Vaðla­heið­ar­göng og að öll við­bót­ar­um­ferð miðað við háspá Vega­gerð­ar­innar um umferð um Vík­ur­skarð. Þá er gert fyrir að samið verði um áfram­hald­andi lán­veit­ingu frá rík­is­sjóði með sömu vaxta­kjörum til 35 ára með cas­h-sweep fyr­ir­komu­lagi.

Þetta kemur fram í svari Rík­is­á­byrgð­ar­sjóðs við spurn­ingu Björns Levís Gunn­ars­son­ar, þing­manns Pírata og nefnd­ar­manns í fjár­laga­nefnd, um hvernig lánið væri reiknað ef farið væri að lögum um rík­is­á­byrgð­ir. Rík­is­á­byrgð­ar­sjóður tekur sér­stak­lega fram í svar­inu að for­sendur þess, sem lagðar séu til grund­vallar útreikn­ingi á stöðu lána og umferð­ar­magni, séu að mati sjóðs­ins „frekar óraun­hæfar og allar nið­ur­stöður ber að skoða í því ljósi“.

Þar seg­ir: „Staða láns til VHG hf. miðað við lok febr­úar 2018 með áföllnum vöxtum var 11,6 ma.kr. Þessi staða láns­ins mið­ast við sam­tölu ádrátta og þeirra vaxta sem áfallnir eru á lán­ið. Upp­haf­lega mið­að­ist lánið við gjald­daga 5.1.2018, sem síðar var breytt vegna erf­ið­leika við ganga­gröft til 1.5.2021. Miðað við upp­haf­legan gjald­daga og ávöxt­un­ar­feril óverð­tryggðrar útgáfu rík­is­ins á mark­aði (rík­is­bréf), voru áhættu­lausir óverð­tryggðir vextir um 5% á þeim tíma er lánið var afgreitt. Með álagi vegna láns­hæf­is­mats CCC upp á 13,1% yrðu vextir af láni til VHG hf. á þeim tíma því 18,1%.“ Miðað við allar ofan­greindar for­sendur yrði staða fram­kvæmda­láns­ins alls 33,8 millj­arðar króna þann 1. maí 2021, þegar lánir yrði á gjald­daga.

Mjög óraun­hæfar for­sendur

Ef stofn­kostn­aður við gerð gang­anna yrði svo mik­ill þyrfti árleg umferð að vera um níu pró­sent umfram háspá Vega­gerð­ar­innar til að göngin stæðu undir fjár­mögn­un­ar­kostn­aði og end­ur­greiðslu þess láns sem ríkið veitti, sam­kvæmt svari Rík­is­á­byrgð­ar­sjóðs.

Þar segir enn fremur að árleg aukn­ing á umferð um níu pró­sent sé „mjög óraun­hæf for­senda enda yrði með­al­tals­um­ferð um göngin á dag miðað við heilt ár, svoköllum árdags­um­ferð, komin í 49.700 bíla á dag árið 2055 sem gæfi um 2.070 bíla á klukku­stund.“

Björn Leví segir í til­kynn­ingu til fjöl­miðla að allar for­sendur um gjald­heimtu og rekstr­ar­grund­völl gagn­anna hafi verið reikn­aðar á miklu lægri vöxtum en lög um rík­is­á­byrgð segi til. Það hafi hann aldrei skilið og þess vegna farið fram á að lánið yrði reiknað ef farið yrði eftir lögum um rík­is­á­byrgð, enda liggi fyrir nið­ur­staða úttekt­ar­nefndar um að Vaðla­heið­ar­göng geti ekki talist einka­fram­kvæmd.

Hann telur því að ofan­greind upp­hæð, 33,8 millj­arðar króna, sé heild­ar­kostn­að­ur­inn við fram­kvæmd­ina og þá áhættu rík­is­ins sem ábyrgð­ar­að­ila fjár­mögn­un­ar. „Það er kostn­að­ur­inn sem fram­kvæmda­að­ili hefði þurft að fjár­magna hjá almennum fjár­fest­um. Það er kostn­að­ur­inn sem fram­kvæmdin þarf að standa skil á ef verkið á að telj­ast einka­fram­kvæmd og rétt­læta til­veru sína utan sam­göngu­á­ætl­un­ar.“

Átti að vera aðlað­andi fyrir fjár­­­festa

Íslenska ríkið ákvað á árunum 2009 og 2010 að kanna að ráð­ist yrði í gerð Vaðla­heið­­­ar­­­ganga í einka­fram­­­kvæmd. Leitað var til íslenskra líf­eyr­is­­­sjóða um að koma að fjár­­­­­mögnun verk­efn­is­ins en ekki náð­ist saman um slíkt. Því ákvað þáver­andi rík­­­is­­­stjórn Sam­­­fylk­ingar og Vinstri grænna að verk­efnið yrði fjár­­­­­magnað af rík­­­is­­­sjóði til skamms tíma en síðar yrði leitað á almennan markað að lang­­­tíma­fjár­­­­­mögn­un. Verk­efnið átti að verða aðlað­andi fyrir fjár­­­­­festa m.a. vegna þess að fjár­­­­­mögn­unin átti að verða rekstr­­­ar­­­lega sjálf­­­bær með inn­­­heimtu veggjalds.

Í júní 2012 sam­­­þykkti Alþingi svo lög um gerð jarð­­­ganga undir Vaðla­heiði. Í þeim fólst að rík­­­is­­­sjóður gat lánað allt að 8,7 millj­­­arða króna til verk­efn­is­ins, á því verð­lagi sem var í lok árs 2011. Vextir á lán­unum voru allt að 3,7 pró­­­sent og átti það fé að duga fyrir stofn­­­kostn­aði. Sér­­­stakt félag var stofnað utan um fram­­­kvæmd­ina, Vaðla­heið­­­ar­­­göng ehf. Meiri­hluta­eig­andi þess félags er Greið leið ehf. í eigu Akur­eyr­­­ar­bæj­­­­­ar, fjár­­­­­fest­ing­­­ar­­­fé­lags­ins KEA og Útgerð­­­ar­­­fé­lags Akur­eyr­inga. Minn­i­hluta­eig­andi í félag­inu er Vega­­­gerð­in. Gert var ráð fyrir að fram­­­kvæmdum yrði lokið í árs­­­lok 2016 og að ganga­gröftur myndi klár­­­ast í sept­­­em­ber 2015.

Mikil vand­ræði hafa hins vegar orðið á meðan að á fram­­­kvæmd­inni hefur staðið vegna erf­iðra jarð­laga og inn­­­­­rennsli á bæði heitu og köldu vatni.

Rík­­­is­­­stjórn sam­­­þykkir frek­­­ari lán­veit­ingar

Í mars í fyrra var greint frá því að það vant­aði umtals­vert fé til að klára gerð Vaðla­heið­­­ar­­­ganga. Bene­dikt Jóhann­es­son, þáver­andi fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sagði þá að hann myndi beita sér fyrir því að ríkið myndi lána meira fé í fram­­­kvæmd­ina en að hann teldi ekki úti­­­lokað að eig­endur Greiðrar leiðar kæmu að slíkri fjár­­­­­mögn­un. Þeir höfn­uðu því hins vegar algjör­­­lega, en þeir hafa þegar lagt fram 236 millj­­­ónir króna í eigið fé inn í félag­ið.

Þess vegna ákvað rík­­is­­stjórnin að ríkið myndi hækka láns­heim­ild Vaðla­heið­ar­gangaum allt að 4,7 millj­­­arða króna.

Úttekt­ar­skýrsla sem kynnt var í ágúst 2017, og unnin var að beiðni þáver­andi rík­is­stjórn­ar, komst að þeirri nið­­ur­­stöðu að fram­­kvæmdin geti ekki talist eig­in­­leg einka­fram­­kvæmd. Í raun sé hún rík­­is­fram­­kvæmd þótt að upp­­haf­­lega hefði hún ekki verið kynnt sem slík til að þurfa ekki að lúta for­­gangs­röðun sam­­göng­u­á­ætl­­un­­ar. Frá því að lög um gerð gang­anna voru sett hafi íslenska ríkið borið meg­in­á­hættu af Vaðla­heið­­ar­­göngum í formi fram­­kvæmda­láns til verks­ins.