Svein Har­ald Øygard, fyrr­ver­andi seðla­banka­stjóri Íslands, segir að þeir starfs­menn og stjórn­endur Seðla­banka Íslands sem staðið hafi að rann­sókn á hendur Sam­herja á sínum tíma hafi staðið upp og barist fyrir því sem þeir töldu rétt. „Ég er ekki að segja að það hafi ekki verið gerð mis­tök og sú saka­mála­rann­sókn sem stendur yfir í Namib­íu, Nor­egi og Íslandi þarf að verða til lykta leidd áður en það er hægt að álykta um mögu­leg brot ákveð­inna fyr­ir­tækja eða ein­stak­linga. En því miður er það skýrt í dag að ein­hverjir hafa ástæðu til að skamm­ast sín.“ 

Þetta kemur fram í stöðu­upp­færslu sem hann birti á Face­book um helg­ina á ensku. 

"You couldn´t have made this shit up". That was a comment I heard from many as I did my res­e­arch for my book; "In the...

Posted by Svein Har­ald Øygard on Sat­ur­day, Novem­ber 23, 2019

Að mati Øygard eru það ekki þeir ein­stak­lingar sem prýði for­síðu bókar Björns Jóns Braga­sonar sagn­fræð­ings, „Gjald­eyr­is­eft­ir­litið – Vald án eft­ir­lits?“, sem gefin var út árið 2016 og fjallar með gagn­rýnum hætti um rann­sókn Seðla­banka Íslands á Sam­herja, sem þurfa að skamm­ast sín. Á for­síð­unni má sjá mynd af Ingi­björgu Guð­bjarts­dótt­ur, fyrr­ver­andi fram­kvæmda­stjóra gjald­eyr­is­eft­ir­lits­ins, Má Guð­munds­syni, fyrr­ver­andi seðla­banka­stjóra, og Arn­óri Sig­hvats­syni, fyrr­ver­andi aðstoð­ar­seðla­banka­stjóra.  Øygard birtir svo mynd af enskri útgáfu bók­ar­inn­ar, sem ber heitið „The Capi­tal Controls Sur­veilance Unit – Out of Control“. 

Töldu Sam­herja ekki vera að skila gjald­eyri til Íslands

Síðla árs 2008 voru sett á fjár­magns­höft á Íslandi. Til­gangur þeirra var að bæta gjald­eyr­is­jöfnuð lands­ins. Það var gert með tvennum hætti. Í fyrsta lagi hindr­uðu höftin þá sem áttu íslenskar krónur í að skipta þeim í aðra gjald­miðla nema með leyfi Seðla­banka Íslands. Í öðru lagi fólst í höft­unum skila­skylda allra íslenskra fyr­ir­tækja sem höfðu tekjur í erlendum mynt­um. Þ.e. þeim bar að afhenda Seðla­bank­anum gjald­eyr­is­tekjur sínar og fá krónur í stað­inn. 

Rann­sókn Seðla­banka Íslands á Sam­herja, sem hófst árið 2012, kom til vegna þess að bank­inn taldi Sam­herja hafa brotið gegn gjald­eyr­is­lögum með því að skila ekki hingað til lands hagn­aði og sköttum sem urðu til alþjóð­lega þar sem að yfir­stjórn allra erlendra félaga í Sam­herj­a­sam­stæð­unni væri hér á Íslandi. Sam­herji neit­aði þessu ætið og sagði erlendu félögin ekki lúta íslenskri yfir­stjórn.

Øygard segir í stöðu­upp­færsl­unni að spurn­ingar um Kýp­ur-­starf­semi Sam­herja, sem nú er til skoð­unar vegna upp­ljóstr­unar Kveiks og Stund­ar­innar á meintum mútu­greiðsl­um, pen­inga­þvætti og skatta­snið­göngu Sam­herj­a-­sam­stæð­unnar vegna veiða í Namib­íu, hafi vaknað fyrir næstum ára­tug síð­an. Hann segir að ein leið til að kom­ast í kringum lögin hafi verið að skilja ágóða eftir í félögum á t.d. Kýpur með því sem kall­ast milli­verð­lagn­ing (e. trans­fer-pricing). Þetta gæti til dæmis falið í sér að selja fisk til félags á Kýpur á lágu verði en láta kýp­verska félagið svo selja hann áfram á hærra verði til „næsta kaup­anda“, sem myndi leiða til þess að ágóð­inn af við­skipt­unum yrði eftir á Kýpur og kom­ast þannig bæði fram hjá sköttum og þeim laga­skyldum sem fylgdu fjár­magns­höft­unum á Ísland­i.  

Í gögnum sem Sam­herji lagði fram í mála­rekstri sínum gegn Seðla­banka Íslands á sínum tíma kemur fram að Øygard hafi fund­aði með for­svars­mönnum Sam­herja í júlí 2009 sem seðla­banka­stjóri þar sem bank­inn gerði athuga­semdir við gjald­eyr­is­skil Sam­herja. Sá fundur hafði þó ekki beina eft­ir­mála og lög­maður Sam­herja segir í sömu gögnum að athug­unin hafi byggt á mis­skiln­ing­i. 

Átti að þagga niður í and­stæð­ingum

Í stöðu­upp­færsl­unni bendir Øygard á að Seðla­banki Íslands hafi á árinu 2010 hafið vinnu við að rann­saka slíka Kýp­ur-strúkt­úra og milli­verð­lagn­ing­ar­sam­komu­lög. Árið 2012 hafi bank­inn svo fram­kvæmt hús­leit á ýmsum skrif­stofum Sam­herja, sem hafi hafnað mála­til­bún­aði Seðla­bank­ans. Hæsti­réttur Íslands hafi síðar tekið undir rök Sam­herja í mál­inu. „Sam­herji hóf líka að elta Seðla­bank­ann. Sumir myndu segja að áreita hann.“ Það hafi átt að þagga niður í and­stæð­ingum fyr­ir­tæk­is­ins, og í ljósi þess sem nú hafi komið fram, hafi verið góðar ástæður fyrir þeirri veg­ferð Sam­herj­a. 

Sam­herji hafi beðið banka­ráð Seðla­banka Íslands um að grípa til aðgerða gegn stjórn­endum bank­ans. Það hafi banka­ráðið gert, þar sem Sam­herji sé tengdur sterk­ustu póli­tísku öflum á Íslandi. Meira að segja núver­andi for­sæt­is­ráð­herra Íslands, Katrín Jak­obs­dótt­ir, hafi tengst mál­inu með þeim afleið­ingum að nú sé fyrr­ver­andi starfs­maður bank­ans til rann­sóknar lög­reglu. Þar vísar Øygard til þess að Katrín vís­aði máli vegna ætl­­aðs upp­­lýs­inga­­leka frá Seðla­­banka Íslands til RÚV í aðdrag­anda hús­­leitar hjá Sam­herja árið 2012 til lög­­­reglu fyrr á þessu ári. 

Øygard segir svo að íslenskur sagn­fræð­ingur hafi skrif­aði 244 blað­síðna bók um hinar meintu mis­gjörðir Seðla­banka Íslands gegn Sam­herja, án þess að minn­ast varla á ástæður þess að sett voru fjár­magns­höft á Íslandi. Þar á hann við bók Björns Jóns Braga­sonar sagn­fræð­ings, „Gjald­eyr­is­eft­ir­litið – Vald án eft­ir­lits?“, sem gefin var út árið 2016. Á ensku heitir bókin „The Capi­tal Controls Sur­veilance Unit – Out of Control“ og Øygard segir að stjórn­endur Seðla­bank­ans sem eru á for­síðu hennar geti nú borið titil hennar stolti. „Hand­fylli fólks í Seðla­bank­an­um, þau sem eru á for­síðu bók­ar­inn­ar, leyfði sér ekki að að lúta stýr­ingu. Þau stóðu upp og börð­ust fyrir því sem þau töldu að væri rétt.“

Allir þræðir í hendi for­stjór­ans

Í bók­inn­i  „Ekk­ert að fela – Á slóð Sam­herja í Afr­ík­­­u“, eftir Helga Selj­an, Aðal­­­­­stein Kjart­ans­­­son og Sté­fán Aðal­­­­­stein Drengs­­­son, er fjallað ítar­­­lega um sögu og umsvif sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­ris­ans Sam­herja, sem var nýverið afhjúp­aður í Kveiks­þætti sama teym­­­is. ­

Þar er meðal ann­ars fjallað um úttekt sem sér­­fræð­ingar á vegum KPMG í Hollandi unn­u á starf­­semi Sam­herja í jan­úar 2014. Til­­­gangur skýrslu sér­­fræð­ing­ana frá Hollandi var að gefa yfir­­lit af starf­­semi Sam­herja, og ekki síst „flókið inn­­an­húss hag­­kerfi stór­­fyr­ir­tækis sem starfar víða um heim,“eins og orð­rétt segir í bók­inn­i. 

Það var mat sér­­fræð­ing­ana að í grund­vallar atriðum væri skipu­­rit félags­­ins ein­falt: Þor­­steinn Már ræð­­ur.

„For­­stjór­inn er eini fram­­kvæmda­­stjóri Sam­herj­­a,“ sagði í skýrslu KPMG. „Engin for­m­­leg fram­­kvæmda­­stjórn er innan Sam­herja hf.“ Í skýrsl­unni var einnig að finna aðrar upp­­lýs­ingar sem vekja óneit­an­­lega athygli: „Aðrir lyk­il­­stjórn­­end­­ur, sem ekki eru starfs­­menn Sam­herja beint, en stýra mis­­mun­andi sviðum innan Sam­herj­­a­­sam­­stæð­unn­­ar, eru í beinu sam­­bandi við for­­stjóra Sam­herja dag­­lega. For­­stjóri Sam­herja er lyk­il­­maður í öllum við­­skiptum fyr­ir­tæk­is­ins og hefur bein afskipti af skipu­lagi veiða.“ 

Það var því nið­ur­staða end­ur­skoð­un­ar­fyr­ir­tækis Sam­herja að fyr­ir­tækjum sem áttu að vera undir stjórn heima­­manna í hverju landi fyrir sig væri í raun fjar­­stýrt frá Íslandi. „For­­stjór­inn fer með dag­­lega stjórn á hinni svoköll­uðu fisk­veið­i­­­stefnu. Hann er í tengslum við mark­aðs- og sölu­­fyr­ir­tæki sem fylgj­­ast með mark­aðs­verði og mark­aðs­­þró­un. Með upp­­lýs­ingar þaðan að vopni ákveður for­­stjór­inn kúr­s­inn með fisk­veið­i­­­stefn­unni og skipar fyrir bæði fram­­kvæmda­­stjórn útgerð­anna og vinnslu­­stöðv­­anna […] for­­stjór­inn er í sam­­bandi við lyk­il­­stjórn­­endur frá degi til dags og leggur grunn að ákvörð­unum um fisk­veið­i­­­stefn­una. Lyk­il­­starfs­­menn eru meðal ann­­ars skip­­stjórar fiski­­skip­anna sem eru mjög mik­il­vægir svo útgerð­­ar­­fé­lag nái árangri. Sér­­hver skip­­stjóri og lyk­il­­stjórn­­andi er val­inn af for­­stjór­anum sjálf­­um. Þetta gæti mörgum þótt eðli­­leg­­asti hlutur í heim­i.  Þor­steinn Már er jú for­­stjóri Sam­herja og á þessi fyr­ir­tæki. En málið er aðeins flókn­­ara og snýst ekki síst um hvar greiða eigi skatta af starf­­sem­inni. Ástæðan er ein­­föld. Sam­­kvæmt íslenskum lögum á fyr­ir­tæki, jafn­­vel þótt það sé stað­­sett í útlönd­um, að greiða skatta hér á landi ef raun­veru­­leg fram­­kvæmda­­stjórn þess er hér. Í lögum segir ein­fald­­lega að skylda til að greiða tekju­skatt af öllum tekjum sín­um, hvar sem þeirra er aflað, hvíli á öllum þeim fyr­ir­tækjum sem eigi hér heim­il­is­­festi. Fyr­ir­tæki telj­ist eiga hér heim­il­is­­festi „ef raun­veru­­leg fram­­kvæmda­­stjórn er hér á land­i“.