Ljóst er að heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um vernd hafsvæða verður ekki náð hér á landi fyrir lok árs 2020. Þetta kemur fram í svari Guðmundur Inga Guðbrandssonar, umhverfis- og auðlindaráðherra, við fyrirspurn frá Birni Leví Gunnarssyni, þingmanni Pírata, um hafverndarsvæði.
Samkvæmt ráðherra er jafnframt ljóst að þeim markmiðum verði ekki náð á heimsvísu, eða hjá mörgum nágrannaríkjum Íslendinga við Norður-Atlantshaf. „Ástæða þessa er að hluta til að vernd hafsvæða á sér styttri sögu en vernd svæða á landi, vísindaleg þekking á lífríki og náttúruminjum neðansjávar er takmarkaðri og verndarviðmið síður þróuð. Mikil hreyfing er hins vegar á vinnu nú varðandi verndarsvæði í hafi almennt á heimsvísu.“
Eitt af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna er að 10 prósent strandsvæða og hafsvæða njóti verndar árið 2020. Í samningnum um líffræðilega fjölbreytni eru markmið um að 17 prósent landsvæða og 10 prósent hafsvæða njóti verndar árið 2020. Samkvæmt ráðherra þýðir þetta ekki endilega að hvert ríki þurfi að ná slíkri tölu innan sinnar lögsögu, en þó sé ljóst að þarna séu sett viðmið sem taka þurfi tillit til.
Mögulega má skilgreina fleiri svæði sem hafverndarsvæði
Samkvæmt ráðherra hefur Ísland hefur 14 svæði alls sem hafverndarsvæði á skrá OSPAR-samningsins um vernd Norðaustur-Atlantshafsins. Í svari ráðherra segir að mögulega megi skilgreina fleiri svæði sem eru friðlýst samkvæmt náttúruverndarlögum sem hafverndarsvæði sem mætti setja inn í grunn OSPAR.
„Á meðal svæðanna 14 eru kórallasvæði sem eru friðuð fyrir veiðum, auk nokkurra svæða sem eru friðlýst samkvæmt náttúruverndarlögum. Samanlagt flatarmál þeirra er 556 ferkílómetrar eða innan við 0,1 prósent af efnahagslögsögunni. Alls eru tæplega 500 skráð hafverndarsvæði á OSPAR-svæðinu, sem ná yfir um 6,2 prósent þess. Hlutfallsleg stærð hafverndarsvæða er mjög mismunandi hjá aðildarríkjum OSPAR; innan við 1 prósent hjá Danmörku, Portúgal og Írlandi, en yfir 30 prósent hjá Belgíu og Þýskalandi.“
Vinna við vernd hafsvæða á traustum vísindalegum grunni mun taka tíma
Í svarinu kemur fram að ráðuneytið muni á næstunni skoða með Umhverfisstofnun hvort setja megi fleiri friðlýst svæði samkvæmt náttúruverndarlögum inn á skrá OSPAR um hafverndarsvæði. Aukin vernd hafsvæða verði einnig til skoðunar í vinnu varðandi náttúruminjaskrá og friðlýsingar innan náttúruverndarlaga í framtíðinni. Skoðað verði í samvinnu við atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið hvort hægt sé að skilgreina fleiri svæði sem njóta friðunar fyrir fiskveiðum að hluta eða öllu leyti sem hafverndarsvæði en mikil umræða fari nú fram um slíkt á alþjóðavettvangi.
„Ljóst er að vinna við vernd hafsvæða á traustum vísindalegum grunni mun taka nokkurn tíma. Brýnt er að bæta þekkingu á hafsbotninum til að styðja við vísindalegan grunn verndar á hafsvæðum og hefur Hafrannsóknastofnunin fengið sérstakar fjárheimildir til að ljúka á tíu ára tímabili kortlagningu hafsbotnsins kringum Ísland. Sú vinna mun veita stofnuninni betri grunnupplýsingar til ráðgjafar, m.a. um vernd viðkvæmra vistkerfa á hafsbotni,“ segir í svarinu.
Ekki til sérstök skilgreining á „hafverndarsvæði“
Björn Leví spurði einnig hversu hátt hlutfall strandlengja og hafsvæða við Ísland teldist til hafverndarsvæða. Í svari ráðherra kemur fram að ekki sé til sérstök skilgreining á „hafverndarsvæði“ í íslenskum lögum, en mörg svæði í hafi og við strendur njóti verndar samkvæmt náttúruverndarlögum, lögum um vernd Breiðafjarðar og lögum um stjórn fiskveiða. „Lög um vernd Breiðafjarðar voru sett árið 1995. Ákvæði laganna taka til allra eyja, hólma og skerja á Breiðafirði ásamt fjörum í innri hluta fjarðarins frá Hrafnanesi á Barðaströnd að Búlandshöfða á Snæfellsnesi.“
Þá kemur enn fremur fram hjá ráðherra að friðlýst svæði samkvæmt náttúruverndarlögum sem taka til hafsvæða að öllu eða að hluta séu um 25 talsins, en engin þeirra nái aðeins til svæða í hafi utan tvö svæði í Eyjafirði, sem séu friðlýst til að vernda hverastrýtur á hafsbotni. Hin svæðin nái til eyja og strandlengju, en hvergi langt út frá strönd.
Nokkur svæði lokuð ótímabundið allt árið um kring
„Umhverfis- og auðlindaráðherra skal hafa samráð við ráðherra sjávarútvegsmála varðandi friðlýsingar í hafi sem geta haft áhrif á nýtingu fiskistofna eða annarra lifandi auðlinda hafsins eða hafsbotnsins. Samkvæmt upplýsingum frá atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu njóta allmörg svæði innan 200 mílna efnahagslögsögu Íslands verndar fyrir veiðum með einu eða fleiri veiðarfærum samkvæmt lögum um stjórn fiskveiða.
Nokkur þessara svæða eru lokuð ótímabundið allt árið um kring, annaðhvort fyrir öllum veiðum eða tilteknum veiðiaðferðum. Í þennan flokk falla tíu kórallasvæði fyrir sunnan Ísland sem eru friðuð. Í nóvember 2019 var nokkrum stærri hafsvæðum lokað ótímabundið fyrir veiðum með fiskibotnvörpu og/eða línu allt árið,“ segir í svarinu.
Þá kemur fram að bann sé við notkun ákveðinna veiðarfæra á mörgum svæðum. Einkum gildi það um togveiði innan 12 mílna landhelgi með tímabundnum undanþágum, einkum fyrir Suðurlandi. Í gildi séu einnig margvíslegar umfangsminni svæðalokanir byggðar á reglugerðarákvæðum, flestar ótímabundnar.
„Að síðustu má nefna heimildir í lögum um tímabundnar lokanir, svokallaðar skyndilokanir, þar sem veiðar með tilteknum veiðarfærum eru bannaðar í allt að 14 daga til verndar smáfiski. Endurteknar skyndilokanir leiða hins vegar oft til ótímabundinna lokana svæða.
Erfitt er því að segja til um hversu hátt hlutfall hafsvæða nýtur einhvers konar verndar, þar sem sum vernd er tímabundin. Ekki er heldur fyllilega ljóst hvert er heildarflatarmál svæða sem teljast falla undir lög um vernd Breiðafjarðar. Hvað varðar strandlengju Íslands hefur ekki verið tekið saman hversu hátt hlutfall hennar nýtur verndar, en ljóst er að það er verulegt. Í greinargerð með frumvarpi til laga um vernd Breiðafjarðar segir að nær helmingur af öllum fjörum á Íslandi séu á svæðinu sem ákvæði laganna ná yfir,“ segir í svarinu.
10 prósent af efnahagslögsögu Íslands 76.000 ferkílómetrar
Björn Leví spurði að endingu að ef vernda ætti alla strandlengju Íslands og hafsvæði til þess að ná heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, hversu langt þyrfti það svæði að ná frá landi ef landhelgi verndarsvæðis nær frá strandlengju.
Í svarinu kemur fram að hafsvæði innan 200 sjómílna efnahagslögsögu Íslands séu tæplega 760.000 ferkílómetrar. Ef 10 prósent af því svæði væru yfirlýst hafverndarsvæði væri flatarmál þeirra því 76.000 ferkílómetrar. Flatarmál hafsvæða innan 12 sjómílna landhelgi Íslands muni vera tæplega 70.000 ferkílómetrar. Því myndi verndun alls hafsvæðis innan landhelginnar fara langt með að ná tíu prósenta markmiðinu ef efnahagslögsagan væri höfð sem viðmið.
