Ísland er enn og aftur spilltasta ríki Norðurlandanna samkvæmt nýrri úttekt Transparency International. Ísland vermir 11. sætið yfir óspilltustu lönd heimsins, samkvæmt nýju mati samtakanna, en Danmörk og Nýja Sjáland eru þau lönd þar sem spilling er minnst. Ísland hækkar á listanum frá því í fyrra en þá var það í 14. sæti.
Finnland er í þriðja sæti yfir óspilltustu löndin en þar á eftir koma Svíþjóð, Singapúr og Sviss jöfn í fjórða sæti. Noregur er í sjöunda sæti og Holland í því áttunda. Þýskaland og Lúxemborg verma saman níunda sætið. Sómalía, Suður Súdan, og Sýrland lentu í neðstu sætunum.
Flestir Íslendingar telja mikla spillingu vera í viðskiptalífinu
Samkvæmt könnun sem Maskína gerði í lok síðasta árs töldu 72 til 73 prósent landsmanna mikla spillingu vera í viðskiptalífinu en 8 til 9 prósent töldu hana litla eða enga.
Maskína spurði í lok nóvember síðastliðins um spillingu á fjórum sviðum samfélagsins, viðskiptalífinu, stjórnmálum, opinbera geiranum og fjölmiðlum. Í öllum tilvikum var hærra hlutfall sem telur spillingu mikla en litla.
Um 72 prósent töldu spillingu mikla í stjórnmálum á Íslandi en næstum 11 prósent töldu hana litla eða enga. Um 57 prósent töldu spillingu mikla í opinbera geiranum en næstum 18 prósent töldu hana litla eða enga.
Erfitt að uppræta kerfislæga spillingu
Spillingarvísitala Transparency International er samanburðarkönnun sem gerð er árlega þar sem kannað er hversu vel varin lönd eru gegn spillingu. Samkvæmt Gagnsæi – samtökum gegn spillingu þykir vísitalan að þessu sinni sýna hversu erfitt er að uppræta kerfislæga spillingu, því litla sem enga breytingu er að finna á spillingarvísum flestra landa milli ára.
Í tilkynningu frá samtökunum er of snemmt að fullyrða um hvort hækkun Íslands á listanum sé merki um að landið hafi tekið sig á í málaflokknum og hert löggjöf og aukið eftirlit með þáttum eins og hagsmunaárekstrum, vina- og frændhygli, fjárstyrkjum til stjórnmálaflokka, mútugreiðslum íslenskra fyrirtækja erlendis eða hvort önnur lönd hafi einfaldlega færst til og Ísland því hlutfallslega einnig.
Koma þarf böndum á áhrif fjámálaafla á stjórnmál
Að sögn Transparency International sýna niðurstöður könnunarinnar svo ekki verði um villst að koma þurfi böndum á þau áhrif sem fjámálaöfl hafi á stjórnmál einstakra landa og viðskipti milli ríkja. Spillingarvísitalan leiði ítrekað í ljós að spillingin sé mest í ríkjum þar sem einkafjármagn á greiðan aðgang að frambjóðendum í opinberum kosningum og í löndum þar sem stjórnvöld hafi tilhneigingu til að gæta helst hagsmuna hinna auðugu og vel tengdu.
Delia Ferreira Rubio, formaður Transparency International, segir í fréttatilkynningu samtakanna að til að berjast gegn spillingu þurfi stjórnvöld að sporna við áhrifum fjársterkra aðila, sem í krafti fjármagns síns hafi of mikil mótandi áhrif á stjórnmálakerfið í heild sinni, og í staðinn leitast við að draga fram og fara eftir vilja umbjóðenda sinna, almennings, í stefnumörkun sinni.
Spillingarvísitala Transparency International er byggð á áliti sérfræðinga sem og almennri skynjun á spillingu í opinberum stofnunum og stjórnsýslu. Samkvæmt Gagnsæi getur ekkert land talist alfarið laust við spillingu en ýmis sameiginleg einkenni í opinberri stjórnskipun megi finna í löndum sem hljóta flest stig, svo sem fjölmiðlafrelsi, borgaralegt frjálslyndi og sjálfstætt dómskerfi. Þar sé líka stjórnsýslan opin og almenningur geti dregið stjórnendur til ábyrgðar. Einkennandi fyrir löndin sem eru neðst á listanum séu refsileysi við spillingarbrotum, veik stjórnskipan og máttlitilar stofnanir, sem sinna ekki hlutverki sínu í þágu borgaranna. Þá séu mútur jafnframt viðteknar og látnar óátaldar í þessum löndum.
Sérstök íslensk umfjöllun vegna Samherjamálsins
Í tilkynningu Gagnsæis um málið segir að þrátt fyrir það áfall sem almenningur hafi orðið fyrir þegar sjónvarpsþátturinn Kveikur upplýsti áhorfendur um gögn sem bentu til þess að stærsta sjávarútvegsfyrirtæki landsins, Samherji, hefði borið fé á háttsetta og vel tengda embættismenn í Namibíu í skiptum fyrir sérafgreiðslu á viðamiklum fiskveiðiheimildum síðastliðið haust, færist Ísland upp um þessi þrjú sætu.
„Transparency samtökin veittu því sérstaka eftirtekt að Íslendingar eru meðal þeirra þjóða er sýnt hafa vanþóknun sína á spilltum stjórnarháttum æðstu valdhafa landsins á götum úti. Tugþúsundir landsmanna tóku þátt í mótmælum fyrst eftir bankahrunið árið 2008-2009 sem lauk með afsögn ríkisstjórnar Geirs H. Haarde. Þá mótmæltu einnig tugþúsundir manna hagsmunaárekstrum og aflandsviðskiptum forsætisráðherrans Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, þáverandi fjármálaráðherra, Bjarna Benediktssonar og innanríkisráðherrans Ólafar Nordal, sem opinberuðust í Panama skjölunum árið 2016, sem leiddi til afsagnar forsætisráðherra,“ segir í tilkynningunni.
Þá hafi Samherjamálið einnig vakið hneykslan fólks og leitt til mótmælaaðgerða á opinberum vettvangi í Reykjavík, sem meðal annars fólu í sér kröfu um afsögn núverandi sjávarútvegsráðherra, Kristjáns Þórs Júlíussonar, sem samkvæmt orðum forstjóra Samherja í gögnum Kveiks var lýst fyrir Namibíumönnum sem „okkar manni“ í ríkisstjórn.
Sú krafa mótmælenda endurspegli áherslur Transparency International sem og Íslandsdeildar samtakanna árið 2020, að úthýsa þurfi áhrifum auðræðis í opinberri stefnumótun og að hún fái að mótast fremur af ákalli almennings í þágu almannahagsmuna.
Markverð breyting þykir því hafa orðið á viðhorfi fólks til spillingar á Íslandi frá því á árunum fyrir hrun. Á árunum 2005 og 2006 var Ísland í 1. sæti listans. Á árinu 2008 féll Ísland niður í 7. sætið. En síðastliðin 10 ár hefur leiðin legið niður á við. Árið 2018 féll Ísland niður í 14. sæti, eins og áður segir.
