Sjómenn hafa lengi talið að pottur sé brotinn í verðlagsmálum á uppsjávartegundum hér á landi, að sögn Valmundar Valmundssonar, formanns Sjómannasambands Íslands. Nýlegur samanburður frá Verðlagsstofu skiptaverðs sýnir að meðalhráefnisverð norsk-íslenskrar síldar var að meðaltali 128 prósentum hærra í Noregi en á Íslandi á árunum 2012-2019.
Þessi mikli verðmunur segir þó ekki mikla sögu einn og sér. Ýmsir fyrirvarar eru settir fram af hálfu Verðlagsstofu um að ólíkir þættir kunni að leiða til mismunandi verðlagningar hráefnis og afurða á milli landa. Valmundur segir að það sé þó „eiginlega sláandi hvað það er lítill munur á afurðaverði út úr Noregi og Íslandi,“ í ljósi þess hve mikill munur er á hráefnisverði.
Valmundur segir að það vanti frekari upplýsingar um það hvernig ágóðinn af veiðunum í Noregi skiptist á milli útgerða og vinnslna. Þar í landi þurfa útgerðir og vinnslur lögum samkvæmt að vera aðskildar einingar, allavega á pappírunum. Sjómannasambandið hefur reynt að kalla eftir upplýsingum um þetta að utan, en það hefur gengið erfiðlega, að sögn formannsins.
Í verðsamanburði Verðlagsstofu sést að munurinn á hráefnisverði síldarinnar hefur lækkað á undanförnum árum og fór niður í 51 prósent í fyrra, en mesti munurinn var árið 2015 þegar hráefnisverðið var að meðaltali 186 prósentum hærra í Noregi en á Íslandi.
Valmundur segir að íslenskir sjómenn sjái margir hverjir ofsjónir yfir þeim mikla mun sem sé til staðar á milli Noregs og Íslands í hráefnisverði á síld, makríl og kolmunna, þegar þeir sjálfir búi við það að semja við útgerðirnar um verðin, sem síðan ráða því hversu hár hlutur þeirra er. Oft sé ekki um miklar eiginlegar samningaviðræður að ræða.
„Á meðan að kerfið er eins og það er hér þá þurfa kallarnir að standa í lappirnar og það getur verið erfitt fyrir einhverja eina áhöfn hér að segja: Við viljum nýjan samning,“ segir Valmundur. Sjómenn hafa á undanförnum árum ítrekað kvartað yfir því til Verðlagsstofu hve lágt hráefnaverðið er á Íslandi.
Slíkar umkvartanir og umræða sem skapast hefur um verð á uppsjávarfiski í samfélaginu eru ástæðurnar sem Verðlagsstofa segir að hafi verið fyrir því að stofnunin fór að skoða uppsjávarverð í Noregi sérstaklega og setja það í samhengi við innlent verð.
SFS kvörtuðu til umboðsmanns Alþingis vegna samanburðar
Þann 21. ágúst 2019 birti Verðlagsstofa slíkan samanburð á makrílverði á vef sínum. Þar kom fram að á árunum 2012-2018 var greitt að meðaltali 227 prósent meira fyrir makríl til vinnslu í Noregi en á Íslandi. Í samanburðinum voru engar skýringar gefnar á því hvað gæti mögulega skýrt þennan mikla verðmun á aflanum.
Í kjölfarið upphófst töluverð umræða í samfélaginu um makrílverð og kallaði Vilhjálmur Birgisson formaður Verkalýðsfélags Akraness eftir opinberri rannsókn á verðlagningu uppsjávarafla hjá fyrirtækjum sem væru með veiðar og vinnslu á sömu hendi. Jens Garðar Helgason formaður Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi svaraði í samtali við RÚV og sagði að í raun væri Verðlagsstofa skiptaverðs að „bera saman epli og appelsínur,“ Norðmenn væru með allt aðra gæðavöru í höndunum en Íslendingar.
Aftur hófst umræða um makrílverðið síðan í desember í fyrra þegar Kári Stefánsson forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar vakti máls á samanburði Verðlagsstofu í grein á Vísi og bar þungar sakir á útgerðarmenn. Heiðrún Lind Marteinsdóttir framkvæmdastjóri SFS svaraði Kára í grein í Fréttablaðinu skömmu síðar og sagði framsetningu forstjórans ekki standast skoðun.
Á einhverjum tímapunkti ákváðu SFS að kvarta undan þessum verðsamanburði Verðlagsstofu á makríl til umboðsmanns Alþingis, á þeim grunni að með því að bera íslenskt fiskverð saman við norskt hefði stofnunin farið út fyrir lögbundið hlutverk sitt. Umboðsmaður Alþingis komst að þeirri niðurstöðu að svo hefði ekki verið.
Umboðsmaður kom þó inn á það í bréfi sínu til Verðlagsstofu, sem stofnunin vísar til á vef sínum, að mikilvægt væri að lesendur verðsamanburðar væru meðvitaðir um að ólíkar forsendur kynnu að búa að baki verðmyndun erlendis. Auk þess væri mikilvægt að við birtingu upplýsinga að setja þær fram með skýrum hætti með viðeigandi skýringum.
Birta samanburð og nefna ótal þætti sem gætu verið að skekkja myndina
Í ljósi þessa segist Verðlagsstofa telja tilefni til þess að halda áfram að birta verðupplýsingar frá öðrum löndum, í samhengi við innlent verð, „þannig að það gagnist útvegsmönnum, sjómönnum og fiskkaupendum sem best“ og í hinum nýlega birta síldarsamanburði eru raktir margir ólíkir þættir sem gætu leitt til mismunandi verðlagningar milli landa, ólíkt því sem var í makrílsamanburðinum í fyrra.
Verðlagsstofa tekur þó enga afstöðu til þess hvaða ástæður eru fyrir þessum mismuni á íslenskum hráefnissverðum og norskum, en nefnir að dæmi hafi verið tekin um að uppbygging fiskveiðistjórnunarkerfis, staða gjaldmiðils, millifærslur í formi niðurgreiðslu og gjaldtöku hins opinbera, gæði hráefnis og markaðsaðgangur geti haft áhrif.
„Einnig er líklegt að mismunandi samningar útgerða og sjómanna, ásamt mismun á laga- og regluverki samanburðarþjóða hafi þýðingu í þessu sambandi, til dæmis er varðar sölufyrirkomulag hráefnis og samþættingu veiða og vinnslu,“ segir í samanburði Verðlagsstofu, sem vekur síðan sérstaklega athygli á að ekki er um að ræða samanburð á launum sjómanna.
En eftir standa íslenskir sjómenn og aðrir sem fylgjast með og eru litlu nær, rétt eins og eftir að rætt var um makrílverðin í fyrra. Þá sagði Unnsteinn Þráinsson formaður Félags makrílveiðimanna í samtali við Fiskifréttir að hann vildi það væri farið í saumana á þessum málum.
„Þjóðin á heimtingu á því að vita hvort pottur sé brotinn. Það er líka slæmt fyrir sjávarútveginn að liggja undir ásökunum sem á endanum eru ef til vill algjörlega tilhæfulausar. Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi hafa útskýrt málið út frá sínum bæjardyrum séð en það hefur ekki dugað til þess að sannfæra þjóðina. Við þurfum bara að sjá tölur á blaði sem sýnir hvernig málið er vaxið,“ sagði Unnsteinn.
Formaður Sjómannasambandsins er á sama máli nú. „Það er kominn tími til að menn grafi ofan í þessi mál og sjái hvað er í gangi,“ segir Valmundur, í samtali við Kjarnann.
