Áformuð Svartárvirkjun í Bárðardal í Þingeyjarsveit myndi hafa verulega neikvæð umhverfisáhrif og mun hafa í för með sér „að mikil náttúruverðmæti raskast verulega“. Hún fellur ekki að ímynd svæðisins og er líkleg til að draga úr gildi þess fyrir náttúruferðamennsku. Hún myndi líklega hafa verulega neikvæð áhrif á fugla og sömuleiðis á vatnafar og vatnalíf.
Skipulagsstofnun hefur gefið út álit um mat á umhverfisáhrifum Svartárvirkjunar í Bárðardal, Þingeyjarsveit.
SSB Orka áformar að reisa 9,8 MW virkjun með því að stífla Svartá um 500 metra fyrir ofan ármót Svartár og Grjótár. Vatn yrði leitt um aðrennslispípu um 3 kílómetra leið að stöðvarhúsi sem yrði staðsett um 1,5 kílómetrum ofan við ármót Svartár og Skjálfandafljóts. Virkjunin mun leiða til skerðingar á rennsli Svartár á um þriggja kílómetra kafla á milli stíflu og frárennslisskurðar frá stöðvarhúsi.
Svartá og Suðurá eru lindár sem eiga uppruna í lindarvatninu Svartárvatni og lindum sem spretta fram í Suðurárbotnum í Ódáðahrauni. Árnar sameinast nokkru neðan Svartárvatns og bera heitið Svartá frá ármótum að Skjálfandafljóti. Vatnasvið Svartár og Suðurár hefur mikið verndargildi, segir í áliti Skipulagsstofnunar. „Um er að ræða einar lífríkustu og vatnsmestu lindár landsins sem renna um blásin hraun í umhverfi þar sem inngrip mannsins eru lítil auk þess sem vatnasviðið er talið alþjóðlega mikilvægt fuglasvæði.“ Náttúrufræðistofnun Íslands hefur lagt til að svæðið fari á framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár vegna ferskvatnsvistgerðar og fugla.
Mun raska sérstæðu landslagi
Áformuð Svartárvirkjun mun að mati Skipulagsstofnunar raska votlendi og jarðminjum sem njóta sérstakrar verndar á grundvelli 61. gr. laga um náttúruvernd og sem ber að forðast að raska nema brýna nauðsyn beri til. Helstu áhrif framkvæmdarinnar felast þó í áhrifum á vatnafar og lífríki vatnsfalls með mikið verndargildi. Auk þess mun virkjunin raska sérstæðu landslagi sem má ætla að hafi mikið upplifunargildi.
Skipulagsstofnun telur að umhverfisáhrif virkjunar Svartár í heild verði verulega neikvæð. Stofnunin telur í því sambandi einnig mikilvægt að horfa til þess að um er ræða virkjun með undir 10 MW uppsett afl „sem mun hafa í för með sér að mikil náttúruverðmæti raskast verulega“.
Áformin verði endurskoðuð
Áform um Svartárvirkjun kalla á breytingu á aðalskipulagi Þingeyjarsveitar, en ferli við aðalskipulagsbreytingu vegna virkjunarinnar hefur verið í biðstöðu á meðan umhverfismat framkvæmdarinnar fór fram. Skipulagsstofnun telur niðurstöður umhverfismatsins gefa tilefni til að endurskoða áform um að gera ráð fyrir Svartárvirkjun í aðalskipulagi Þingeyjarsveitar.
Lindár eru að mörgu leyti sérstakar hvað varðar eðlis- og efnaeiginleika sem og vatnafræðilega eiginleika og finnast óvíða annars staðar í heiminum en á Íslandi. Bendir Skipulagsstofnun á. Þéttleiki dýra í Svartá er meiri en í flestum lindám hér á landi og í ánni er að finna stórvaxinn urriða. „Fyrirhuguð virkjun mun hafa í för með sér verulega skert rennsli á löngum kafla árinnar sem er líklegt til að leiða til breytinga á eiginleikum vatnsfallsins og neikvæðra áhrifa á fæðukeðjuna. Skert rennsli er líklegt til að draga úr lífrænni framleiðslu og framburði lífrænna efna og minnka búsvæði.“
Að mati Skipulagsstofnunar eru áhrif framkvæmdarinnar á vatnafar og vatnalíf líkleg til að verða verulega neikvæð.
Einu heimkynni hús- og straumanda í Evrópu
Húsönd og straumönd eru einkennistegundir vatnasviðs Svartár og Suðurár. Ísland er einu heimkynni tegundanna í Evrópu og eru þær ábyrgðartegundir Íslands og á lista Bernarsamningsins yfir tegundir sem ber að vernda. Svæðið Svartá-Suðurá er á lista Náttúrufræðistofnunar Íslands yfir mikilvæg fuglasvæði með alþjóðlegt verndargildi þar sem fjöldi húsanda á svæðinu nær alþjóðlegum verndarviðmiðum. „Þrátt fyrir að vatnasvið Svartár og Suðurár sé ekki víðfeðmt, má telja vatnasviðið mikilvægasta búsvæði húsandar og straumandar að vor- og sumarlagi utan Mývatns og Laxár,“ segir í áliti Skipulagsstofnunar. Auk áðurnefndra tegunda verpir nokkur fjöldi annarra fuglategunda á válista við Svartá.
Fyrirhuguð virkjun mun raska svæði sem er talið mikilvægt húsönd að vori en hátt hlutfall af húsandarstofni vatnasviðsins getur haldið til á svæðinu á þeim árstíma. Þá eru heimildir um að fjöldi húsanda hafi leitað inn á þetta svæði þegar æti hefur brugðist á Mývatns- og Laxársvæðinu.
Framkvæmdin er að mati Skipulagsstofnunar líkleg til að rýra gæði svæðisins verulega fyrir húsönd en búsvæði húsandar eru afar takmörkuð „og kann framkvæmdin að hafa áhrif á heildarstofn húsanda á Íslandi og þar af leiðandi í Evrópu“. Að mati Skipulagsstofnunar eru fyrirhugaðar framkvæmdir líklegar til að hafa verulega neikvæð áhrif á fugla.
Mun ekki falla að ímynd svæðisins
Svartá flæðir meðfram grónum bökkum um fossa, gil og flúðir um landslag þar sem gróskumiklir árbakkar kallast á við hrjóstrugt heiða- og hraunlandslag. Svæðið ber jafnframt einkenni hefðbundins landbúnaðarlandslags á mörkum byggðar og óbyggða þar sem takmörkuð ummerki eru um inngrip mannsins. „Tilkoma virkjunar mun breyta verulega upplifun af svæði næst virkjun og rýra gildi þeirrar sérstæðu landslagsheildar sem Svartá og Suðurá mynda,“ segir í álitinu. Samkvæmt verndarmarkmiðum náttúruverndarlaga skal stefnt að því að varðveita landslag sem er sérstætt eða fágætt eða sérlega verðmætt vegna fagurfræðilegs og/eða menningarlegs gildis. Skipulagsstofnun telur að landslag Svartár og Suðurár falli þar undir.
Samkvæmt skýrslu Rannsóknamiðstöðvar ferðamála um áhrif Svartárvirkjunar á ferðaþjónustu og útivist er það náttúran og mannvistarlandslagið sem dregur fólk á svæðið, fólk sækist eftir því að upplifa ósnortna náttúru. Gildi Svartár sem veiðiár felist ekki eingöngu í sterkum urriðastofni heldur einnig náttúru svæðisins og þeirri upplifun að dvelja í ósnortnu umhverfi árinnar. Fyrirhuguð virkjun falli ekki að ímynd svæðisins og sé líkleg til að draga úr gildi þess fyrir náttúruferðamennsku og skerða möguleika til að þróa áfram náttúrutengda ferðaþjónustu á svæðinu.
Tengsl við rammaáætlun
Allir virkjunarkostir, 10 MW og stærri, sæta heildstæðri greiningu og mati verkefnisstjórnar rammaáætlunar samkvæmt lögum um verndar- og orkunýtingaráætlun. Svartárvirkjun, sem er áformuð 9,8 MW, sýnir að mati Skipulagsstofnunar „veikleika þess að ákveðið uppsett afl segi alfarið til um það hvaða framkvæmdir skulu teknar fyrir í rammaáætlun“. Hér er um að ræða virkjun undir þeim stærðarmörkum sem mun að mati Skipulagsstofnunar hafa verulega neikvæð umhverfisáhrif og tilefni hefði verið til að meta með öðrum virkjunarkostum í rammaáætlun, þar á meðal vegna samlegðaráhrifa með Hrafnabjargavirkjun sem er lagt til að falli í verndarflokk samkvæmt tillögu til þingsályktunar um rammaáætlun, en er í biðflokki samkvæmt gildandi rammaáætlun.
