Það er ekki andlýðræðilegt að halda kosningar til embættis forseta og um breytingar á stjórnarskrá á sama tíma, segir Ólafur Þ. Harðarson, prófessor í stjórnmálafræði. „Höfum við verið með andlýðræðislega stjórnarskrá síðan 1874?“ spyr hann í Morgunblaðinu í dag.
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, sagði við þingsetningu Alþingis í vikunni að það væri „andstætt lýðræðislegu eðli beggja verkefnanna“ að kjósa um þau á sama tíma, og tenging þeirra væri „jafnvel andlýðræðisleg í eðli sínu.“ Þá hefðu Íslendingar vel efni á því að halda tvennar kosningar.
„Ég get ekki séð að það sé andlýðræðislegt að halda þjóðaratkvæðagreiðslu samfara forsetakosningum eða þingkosningum. Í mörgum fylkjum Bandaríkjanna eru haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur samhliða þing- og forsetakosningum og þar er öll fulltrúadeild og hluti öldungadeildar kjörin á sama degi og forsetinn. Í Svíþjóð hefur verið kosið til sveitarstjórna um leið og kosið er til þings. Frá fyrstu íslensku stjórnarskránni 1874 til allra síðustu ára var bara ein leið til að breyta íslenskri stjórnarskrá: þing samþykkti breytingu, síðan voru alþingiskosningar, og svo þurfti nýtt þing að samþykkja sama stjórnarskrárfrumvarp óbreytt. Í seinni kosningunum voru kjósendur sem sé bæði að kjósa þingmenn til fjögurra eða sex ára – og kjósa um stjórnarskrárbreytingar. Fleiri lönd hafa haft þennan háttinn á,“ segir Ólafur Þ. í dag.
Ólafur segir að deila megi um kosti og galla fyrirkomulagsins. „Kosturinn er sá helstur, að þetta fyrirkomulag er aukin þjónusta við kjósendur: gerir þeim auðveldara fyrir að kjósa.“ Reynsla sýni að margar kosningar hafi tilhneigingu til að draga úr kjörsókn. Kostnaður við fáar kosningar sé minni en við margar, en það séu tæplega gild rök. Gallinn sé helst að kjósendur þurfi að hugsa um fleiri en eitt mál.
„Auðvitað má líka segja, að sumpart sé óheppilegt að gera miklar breytingar á embætti forseta í stjórnarskrá um leið og forseti er kosinn. En Íslendingar hafa margoft breytt stjórnarskrárákvæðum um alþingiskosningar um leið og nýtt alþingi var kosið. Og til eru þeir, sem segja að gamla stjórnarskráin hafi reynst vel – þó sennilega séu þeir miklu fleiri sem vilja breyta henni.“
Telur í raun allar stjórnarskrárbreytingar óþarfar
Guðni Th. Jóhannesson, dósent í sagnfræði, tjáir sig einnig um málið við Morgunblaðið. „Manni sýnist helst að forseti telji í raun allar breytingar á stjórnarskrá óþarfar. Það væri í samræmi við fyrri orð hans þegar hann lýsti stjórnarskránni frá 1944 sem listilegri smíð, án hnökra svo nokkru næmi.“
Guðni segir að það sem þjóðhöfðinginn segi, þó ekki berum orðum, sé að ef breyta eigi stjórnarskránni í veigamiklum atriðum verði að gera það áður en forseti er kjörinn svo að bæði forsetaefnin og kjósendur viti hvernig stjórnskipunin verði þegar skipt er um forseta. „En hvað þýðir þetta? Taki nýr forseti við á næsta ári hljóta kjósendur að hafa í huga að vel megi vera að stjórnarskrá verði breytt verulega í embættistíð hennar eða hans.“
Guðni segir svo annað umhugsunarefni að samkvæmt núverandi stjórnarskrá láti forsetinn ráðherra framkvæma vald sitt, „eins kjánalega og það hljómar nú í raunveruleika samtímans, og þessir sömu ráðherrar hafa lýst yfir áhuga á því að kosningar um breytingar á stjórnarskrá fari fram samhliða forsetakosningum. Það væri því áhugavert að heyra sjónarmið þeirra frekar en sagnfræðingsins í þessum efnum,“ segir Guðni.
