Alþingi hefur ályktað að umhverfis- auðlindaráðherra verði falið fyrir hönd íslenska ríkisins að gangast fyrir rannsókn á umfangi mengunar í jarðvegi og grunnvatni í Heiðarfjalli, frá þeim tíma er þar var rekin eftirlitsstöð á vegum Bandaríkjahers. Þingsályktunartillaga um málið var lögð fram af stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd og hún samþykkt í vikunni. Á Heiðarfjalli var ratsjárstöð tekin í notkun árið 1957 en starfsemi á fjallinu var lögð niður 13 árum síðar að því er fram kemur á vefsíðu Langanesbyggðar.
Samkvæmt ályktuninni verður gerð tímasett áætlun um kostnað og hreinsun á úrgangs- og spilliefnum, samhliða rannsókninni, þannig að tryggt verði að staða umverfis- og mengunarmála samræmist nútímakröfum. Þá er gert ráð fyrir að ráðherra leggi áætlunina fram fyrir Alþingi eigi síðar en 15. mars árið 2022 og að sú vinna sem um ræðir fari fram í nánu samstarfi við landeigendur.
Leita til Bandaríkjastjórnar og Atlantshafsbandalagsins
Í greinargerð sem fylgdi tillögu stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar segir að á Heiðarfjalli sé að finna í jörðu úrgangs- og spilliefni frá þeim tíma sem eftirlitsstöð Bandaríkjahers var í rekstri á fjallinu og að ætla mætti að hætta sé á mengun af völdum spilliefnanna. Eigendur jarðarinnar Eiðis í Heiðarfjalli, sem keyptu jörðina fyrir um hálfri öld, hafa um áratuga skeið reynt að leita réttar síns vegna mengunarinnar.
Þá hafa eigendurnir átt í „viðræðum við fulltrúa framkvæmdarvaldsins á ýmsum tímum og einnig fulltrúa Bandaríkjastjórnar og Atlantshafsbandalagsins, auk þess að hafa leitað til dómstóla, án árangurs. Eftir stendur mengað landsvæði sem verður að hreinsa,“ líkt og segir í greinargerðinni.
Þar kemur fram að íslensk stjórnvöld hefðu afsalað sér fyrir hönd íslenska ríkisins og allra Íslendinga kröfum á hendur Bandaríkjunum vegna hugsanlegra landspjalla í tengslum við veru hersins á Heiðarfjalli. Þetta kom í ljós við afléttingu á skjalaleynd árið 1990 en samkvæmt ákvæðum varnarsamningsins frá 1951 „skal Bandaríkjaher hreinsa úrgangsefni (e. „waste material“) við brottför sína eftir því sem kostur er (e. „to the extent practicable“).“
Að mati flutningsmanna tillögunnar hefur viðhorf til umhverfismála gjörbreyst frá því að samið var um viðskilnað hersins á svæðinu. „Bandaríkjaher og Atlantshafsbandalagið hafa ekki farið varhluta af þessari viðhorfsbreytingu og ekki síst þegar kemur að viðskilnaði á hernaðarsvæðum. Þannig hefur Atlantshafsbandalagið verið reiðubúið að veita styrki til rannsókna á mengun af völdum hernaðarumsvifa og Bandaríkjastjórn hefur fyrir sitt leyti tekist á hendur að hreinsa svæði eftir herstöðvar sínar eða fjármagna slíka hreinsun óháð samningsbundnum kvöðum,“ segir í greinargerðinni. Því sé nauðsynlegt að stjórnvöld hefji viðræður við Bandaríkjastjórn og Atlantshafsbandalagið um aðkomu að hreinsunarstarfi á fjallinu.
Ratsjárstöðin skemmdist í fárviðri 1961
Á vef Landhelgisgæslunnar segir að á árunum 1953 til 1958 hafi Bandaríkjaher hafið rekstur fjögurra ratsjárstöðva hér á landi. Auk stöðvarinnar sem reist var á Heiðarfjalli voru settar upp stöðvar á Miðnesheiði á Reykjanesi, á Stokksnesi við Hornafjörð og á Straumnesfjalli norðan Aðalvíkur á norðanverðum Vestfjörðum. Ratsjárstöðvarnar voru því hver á sínu horni landsins.
Tveimur ratsjárstöðvum var lokað snemma á 7. áratugnum, ratsjárstöðinni á Straumnesfjalli og ratsjárstöðinni á Heiðarfjalli. Starfsemi ratsjárstöðvarinnar á Heiðarfjalli var lögð niður eftir að hún skemmdist í fárviðri árið 1961 en hennar í stað var þar rekin fjarskiptastöð sjóhersins til ársins 1970.
Ráðist var í hreinsunarátak á Straumnesfjalli snemma á tíunda áratugnum með aðkomu bandaríska hersins. Þá var áhersla lögð á að öll spilliefni skyldu hreinsuð af fjallinu og var þá sérstaklega horft til blýs og rafgeyma sem orðið höfðu þar eftir, líkt og segir í svari Guðmundar Inga Guðbrandssonar, umhverfis- og auðlindaráðherra, við fyrirspurn Lilju Rafneyjar Magnúsdóttur, þingmanns Vinstri grænna, frá árinu 2018. Vegna mikils kostnaðar var tekin ákvörðun um að byggingar ratsjárstöðvarinnar skyldu ekki rifnar.
Við upphaf níunda áratugarins jókst umferð óþekktra flugvéla í grennd við Ísland og ljóst varð að byggja þyrfti nýjar ratsjárstöðvar í stað þeirra sem hafði verið lokað á Vestfjörðum og Norðausturlandi. Árið 1989 var ratsjárstöðin á Gunnólfsvíkurfjalli á sunnanverðu Langanesi tekin í notkun og árið 1992 tók ratsjárstöðin á Bolafjalli, ofan við Bolungarvík, til starfa.
