Stóra­tunga er lands­svæði á NA hluta Íslands. Í norðri ­markast Tungan af ármótum Svartár og Skjálf­anda­fljóts í um 70 km fjar­lægð frá­ ­Skjálf­anda­flóa. Stóra­tunga teygir sig milli Skjálf­anda­fljóts að vestan og ­Svartár og Suð­urár að aust­an, 25km til suð­urs að þjóð­lendu­mörkum við ­Suð­ur­ár­botna í u.þ.b. 460 m hæð yfir sjáv­ar­máli. Í Suð­ur­ár­botnum spretta fram undan Ódáða­hrauni ógrynni af  lind­ar­vatn­i ­sem mynda Suð­urá sem er ein af vatns­mestu lind­arám lands­ins. Svartá á upp­tök sín í Svart­ár­vatni norðan Suð­ur­ár­botna, sem rennur í Suð­urá og sam­ein­aðar ber­a þær nafn Svartár til ósa í Skjálf­anda­fljóti. Innar á hálend­inu, nokkru austan Suð­ur­ár­botna, liggja Herðu­breið­ar­lind­ir.

Stórutungu­svæðið í heild sinni er ein­stakt á lands­vísu fyrir margra hluta sak­ir. Ekki ein­ungis lega svæð­is­ins, þ.e. há­lendið og jaðar þess, heldur er hið sér­staka sam­spil lind­ar­vatns, jarð­myndana, gróð­urs og dýra­lífs sem gerir svæðið ein­stakt. Suð­urá og Svartá eru líf­æð­ar­ þessa svæð­is, þær vökva og næra allt það fjöl­skrúð­uga líf sem þar nær að dafna. Hér fer saman í  hrjóst­ugu umhverfi Ódáða­hrauns, grósku­mik­ill há­lend­is­gróð­ur, mikið skor­dýra­líf og fjöl­skrúð­ugt fugla­líf, sumar á vá­lista t.d. straumönd og hús­önd ásamt fálka, en hér er eitt mik­il­væg­asta óðal hans á Norð­ur­landi. Endrum og eins sést til Snæ­uglu en fyrir kemur að hún verpi í Ó­dáð­hrauni.

Umhverfi Svartár og Suð­urár er ein­stök gróð­ur­vin, með mosa­breið­u­m, fjall­drapa og víði, lyng­gróðri og blóm­jurtum ýmis­kon­ar, mýr­ar- og mógróðri. Í Suð­urá lifir bleikja og urriði en í Svartá er einn glæsi­leg­asti urriða­stofn lands­ins.

Allt er svæðið síðan ram­mað inn í glæst­ann fjalla­hring. Í suð­vestri blasa við Bárð­ar­bunga og Trölla­dyngja, Dyngju­fjöll og Askja í suðri, Herðu­breið og Koll­ótta­dyngja í suð­austri og Mývatns­fjöllin í norðri ásam­t út­sýni út Bárð­ar­dal í átt til hafs. Og í háfjalla­kyrrð­inni sem þar ríkir þarf ekki auð­ugt ímynd­un­ar­afl til að heyra „úti­legu­menn í Ódáða­hraun smala fé á laun“ eða skess­urnar kall­ast á í Trölla­dyngju.

En nú eru uppi áætl­anir um að virkja Svartá. Um er að ræða 9,8 MW virkjun sem SSB orka ehf. hyggst reisa. Unn­ið er að und­ir­bún­ingi virkj­un­ar­innar ásamt 47 km löngum jarð­streng yfir­ ­Mý­vatns- og Lax­ár­dals­heiði sem kemur niður í Lax­ár­dal og teng­ist virki ­Lax­ár­virkj­unar. Fram­kvæmd­irnar eru nú í lög­form­legu umhverf­is­mati en reiknað er með þær hefj­ist árið 2017.

Stífla á Svartá ofan ár­móta Grjótár. 20m³ af 23m³/s vatns­magni Svartár verður leitt í 3,1 km langri aðrennsis­pípu í stöðv­ar­hús. Þessum áætl­unum fylgja línu­lagn­ir, ­námu­gröft­ur, vega­fram­kvæmdir ásamt veru­leg­u raski sam­fara lagn­ingu jarð­strengs yfir Mývatns­-og Lax­ár­dals­heiði og í frið­lýstum Lax­ár­dal.

Þessi hálendis­vin mun bera óaft­ur­kræft tjón af fyr­ir­hug­uðum fram­kvæmd­um. Búsvæði skor­dýra, fiska og ­fugla munu skerðast, sem hefur var­an­lega nei­kvæð áhrif á lífs­af­komu þeirra enda allt dýra­líf á þessum slóðum við­kvæmt. Vot­lendi á virkj­un­ar­svæð­inu ásamt grón­um eyjum og hólmum mun hverfa. Svartá með strengjum og flúðum verður ekki svip­ur hjá sjón. Helg­un­ar­svæði Svart­ár­virkj­unar verður flokkað sem iðn­að­ar­svæði sem skerðir gildi þess veru­lega til úti­vist­ar. Veiði leggst af á áhrifa­svæð­i ­virkj­un­ar­innar en sjálf­bærar flugu­veiðar á urriða og bleikju hafa ver­ið ­stund­aðar í Svartá í ára­tugi. Og síð­ast en ekki síst mun heild­ar­á­sýnd Stórutungu­svæð­is­ins bíða óbæt­an­legt tjón af til allrar fram­tíð­ar.

Íslensk nátt­úra í  fjöl­breyti­leika sínum og feg­urð lands­ins er okkar dýr­mætasta auð­lind. Hún gefur okkur ekki ein­ungis aukna hag­sæld held­ur veitir okkur vel­sæld, lífs­gleði og heil­brigði til lík­ama og sál­ar. En í raun og veru eigum við ekki þessa auð­lind. Við höfum hana að láni og því ber okkur sið­ferði­leg skylda til skila henni óskadd­aðri til kom­and­i kyn­slóða. Við verðum að umgang­ast þessa auð­lind með sjálf­bærni í huga og hafa það að leið­ar­ljósi að nátt­úran njóti vafans í gjörðum okkar gagn­vart henni.

Með virkjun Svartár er verið að fórna ómet­an­legri nátt­úruperlu fyrir vísan gróða fárra ein­stak­linga af raforku­sölu á kostnað okkar almenn­ings í land­inu. Stórutungu­svæðið er lista­verk ­nátt­úr­unnar og ger­semi sem við eigum að umgang­ast eins og aðrar þjóð­ar­ger­semar, hlúa að þeim og varð­veita. Við rífum ekki kafla úr Flat­eyj­ar­bók eða klipp­um gjána úr Fjalla­mjólk Kjar­vals þó svo að ein­hverjir ein­stak­lingar sjái sér hag í þeim gjörn­ingi. Stórutungu­svæðið verður að vernda í heild sinni og í því ­skyni hefur nú verið stofnað félag, Vernd­ar­fé­lag ­Svartár og Suð­urár. Mark­mið félags­ins eru:

1.      Að beita sér fyrir verndun og frið­lýs­ingu Svart­ár og Suð­ur­ár.

2.      Að ­gæta líf­ríkis svæð­is­ins þar með talið fiska, fugla, skor­dýra og ann­ara líf­ver­a svo og gróð­ur­fars, og beita sér gegn öllum fram­kvæmdum er skaðað gætu líf­rík­ið.

3.      Gæta þess að hvorki vatns­rennsli né far­vegi Svartár eða Suð­urár verði breytt.

4.      Að fram fari ítar­legar rann­sóknir á nátt­úru­fari ­svæð­is­ins.

Félagið er opið öllum þeim sem starfa vilja að mark­mið­u­m þess.

Fyrir hönd stjórn­ar.

Jón Aðal­steinn Þor­geirs­son

for­maður Vernd­ar­fé­lags Svartár og Suð­urár