Eitt af því sem George Orwell skrifaði í sinni framtíðardystópíu, skáldsögunni 1984, var að Stóri Bróðir átti allt nema kúbikksentímetrana innan hauskúpu borgaranna, og átti við heilann. Sú spurn sem aðalpersónan Winston spyr sig framar öðru er hvort hann geti haft skoðun sem stríðir gegn Stóra Bróður og hvort sú skoðun geti verið rétt – en hitt lygi. Barátta Flokksins gengur út á að sigra þessa síðustu „eign“ Winstons. Hann skal byrja að elska Stóra Bróður.
Þótt við búum ekki við alræðishrylling eins og Orwell lýsir, verður sú spurning stöðugt áleitnari hvort við sem almennir borgarar síðkapítalismans eigum heilann okkar – hugsanir okkar og tilfinningar fremur en náttúruna í kringum okkur. Það má vitanlega halda því fram að öll stjórnkerfi virki inn á hugsun fólks og kenndir í meira eða minna mæli; það sem er nýtt í síðkapítalismanum er kraftur kerfisins: umfang markaðssvæðisins og ágangurinn á ennisheilablað þegnanna. Ennisheilablaðið (pre frontal cortex) er hið viðkvæma heilasvæði frummannsins, svæði tilfinninga og rökhugsunar sem er svo létt að lokka og manípúlera og sem diskósveinar neysluhyggjunnar hafa gert að dansgólfi sínu.
Komið hefur fram í greiningum fræðimanna að kerfi síðkapítalismans á tilvist sína undir því að þegnarnir spyrji engra spurninga. Að maður spyrji sig ekki að því af hverju dóttir manns vilji heldur skoða í búðarglugga en opna bók þegar hún á frídag frá skólanum, af hverju maður frekar fer í flísabúð en að heimsækja veikan frænda sinn. Kerfið heldur þegnunum frá grundvallarspurningunni „þarf það að vera svo?“, og deyfir ónotatilfinningu m.a. með því að „neytendavæða“ borgarana með ágangi á ennisheilablaðið og með því að markvisst murka úr okkur miljónárakenndir tengdar félagi og samstöðu. Neytendavæðing verður til að halda fólki frá grundvallarspurningum, ágangurinn á heilablaðið heldur fólki frá sögulegri vitund, tilfinningum sínum og rökhugsun, murkun félagskenndar minnkar hættu á hvers kyns uppreisn – forsenda allra samfélagsbreytinga er jú að fólk snúi bökum saman.
Meðan borgurum í ríki Orwells er haldið örugglega niðri af svokallaðri „ómeðvitund“, n.k. endastöð þeirra hneigða sem nefndar voru, þá er meðvitund forsenda breytinga í hinu pólítíska leikriti Bertolds Brecht, Ákvörðuninni. Þeir sem boða sveltandi vinnuþrælum Kína breytingar eiga ekki að sýna samkennd eða grípa inn í líf þeirra á annan hátt en að upplýsa þá um að svona þurfi lífið ekki að vera – restina sjá þeir um sjálfir. Brecht gefur sér það sem Orwell spáði að hyrfi: sjálfstæða hugsun eða meðvitund þegnanna; og þótt sú vitund væri óvirk mætti alltaf vekja hana til lífs, upplýsa. Það er hægt að vera sammála Brecht frekar en Orwell, en óneitanlega er flóknara að eiga við kerfi sem hefur tekið sér bólfestu inni í manni, heldur en að búa við ytra yfirvald og kúgun eins og í dæmi Kínverjanna. Í eldri kerfum vappaði maðurinn með svipuna kringum flokkinn – síðkapítalisminn hefur rétt svipuna að manni sjálfum.
Stjórnmála- og efnahagsumræða á Íslandi snýst gjarna um gagnrýni á þá ráðamenn sem hafa tekið sérhagsmuni fram yfir almannaheill, þó svo flestir viti að það sé í samræmi við hugmyndafræði þeirra bakvið tvítal og kosningaloforð. Út frá þeim umræðuforsendum sem hér voru settar myndu spjótin líka beinast að manni sjálfum, og það hvort maður sjálfur hafi einhvern annan tilfinningaveruleika og siðferðishugsjón að styðjast við en þann sem sprettur af hömlulausri markaðs- og neysluhyggju – og í anda Winstons: hvort maður virkilega trúi á þann veruleika þó hann sé æ oftar bendlaður við það sem er gamaldags og óhugsandi. Þannig myndi umræðan ekki snúast um andvörp jafnaðarmanna um að hafa „brugðist“, heldur spyrja: trúa þeir sjálfir á þá jafnaðarhugsjón sem þeim er ætlað að varðveita í mannlegu félagi? Tæpa má á lykilatriðum markaðssiðferðis: að maðurinn sé einstaklingur og ekki hópvera, hann sé allsherjarneytandi sem hugsar fyrst og fremst um eigin hag (nýflísað bað er mikilvægara en vinátta), að allir eigi að vera í samkeppni hver við annan, að gervallt mannlíf og náttúra skuli á uppboð á markaðstorgi einkaframtaks, að sá „besti“ og „sterkasti/ríkasti“ megi hrifsa til sín allt en hinir fái lítið sem ekkert, að arður hlutafjáreigenda sé öllu lífi og öllum hugsjónum æðri, að einkaframtak hafi enga samfélagsábyrgð.
Ef annar tilfinningaveruleiki en þessi verður stöðugt fjarlægari, og hér-og-nú áhersla samtímans heldur áfram að veikja sögulega vitund og stuðla að ólæsi, þá er spurningin með hverju á að berjast á móti? Winston vinnur hjá Flokknum við að skálda söguna upp á nýtt svo fólk gleymi sannri fortíð sinni – en hann man enn slitrur úr þeirri fortíð. Í þeim slitrum liggur von hans.
Ég hef dvalið við framtíðardystópíu Orwells til að draga skýrar umræðulínur. En til að skilja að það sem hér um ræðir tilheyrir ekki bara óræðri framtíð heldur líka fortíðinni – að undanskildum áðurnefndum krafti ágangsins – er ekki úr vegi að líta til grískra heimspekinga. Mér er í nöp við þá ofdýrkun á grikkjum sem nú tíðkast, en þar sem talsmönnum nýfrjálshyggju og óhaminnar markaðshyggju er tíðrætt um skynsemi, lógík og rökvit, og þar sem Adam Smith smíðar mynd sína af hagmenninu útfrá úreltri skynsemishyggju forngrikkja, er rétt að skoða hvað þeir sjálfir sögðu um skynsamlegt og óskynsamlegt stjórnarfar.
Í 4. bók Politika (kap. v-ix) kemur Aristóteles inn á það sem ber að sækjast eftir og varast, er kemur að stjórnarfari ríkja. Í takt við siðfræði sína um hinn gullna meðalveg (sem einnig má finna í Hávamálum), talar Aristóteles um að ríkinu muni best farna þar sem millistéttin er sterkust, þar sé minnst hætta á að hinir efstu geti kúgað hina lægstu, eða hinir lægstu geri stöðugar uppreisnir gegn þeim efstu. Hið skynsamlegasta ríki byggist á að sem flestir búi við jafnræði og svipuð kjör. Andstæða slíks lýðræðisríkis er einræðisstjórn (tyranni) en fámennisstjórn þarna á milli. Þar er vandamálið, segir spekingurinn, að þeir fáu sem stjórna verða þá að vera góðir menn og heiðvirðir. Þá kemur fram að hið æðsta takmark stjórnarfars sé samþættað hugsjón siðfræðinnar, að búa í haginn fyrir hið „innra líf hugsunar“ meðal þegnanna.
Óskynsamlegustu stjórnskipunina segir Aristóteles vera þá þar sem lítil fámennisstjórn ræður, eða þar sem slíkri fámennisstjórn er sjálfri stjórnað af nokkrum auðugum fjölskyldum (Bók 4. kap. v). Slík skipan stappar nærri einræði og þar verða „mennirnir mikilvægari en lögin“ og sérhagsmunir teknir framyfir hagsmuni þeirra sem stjórnað er. Þarna hverfur gjarna millistéttin. Niðurstöðu slíkrar stjórnskipunar lýsir hann svo í enskri þýðingu: „The result is a state consisting of slaves and masters, not of free men, and of one class envious and another contemptuous of their fellows. This condition of affairs is very far removed from friendliness“ (kap. iv, 6).
Samfélagsskipan óheftrar markaðshyggju hefur alið af sér fámennisstjórn svokallaðrar fjármálaelítu þar sem minna en eitt prósent jarðarbúa á meira en allir hinir til samans. Ísland mætti kalla míníatúr af hnattrænni stöðu. Yfirtaka þessarar elítu á valdsviði stjórnmálamanna er mislangt á veg komin eftir löndum, en vald fjármálaelítunnar fer stigvaxandi. Ef maður fylgir tölum Oxfam mun þessi elíta verða orðin að nokkur hundruð manna hópi áður en langt um líður. Við höldum gjarna að lýðræðið muni tryggja aðhald gagnvart auðvaldinu, en lýðræðið er því miður komið á kaupskrá líka – og fer reyndar á útsölu með fríverslunarsamningum einsog TiSA. Attac og Changemaker eru fremst í fylkingu á móti, en þar þarf fleira fólk.
Í dæmi Íslands mætti etv. ræða um fámennisstjórn stjórnað af auðugum fjölskyldum. Þetta er óskynsamleg stjórnskipun samkvæmt gríska spekingnum. Þar hverfa vinsemd og félagskennd. Samfélagið einkennist af fyrirlitningu elítunnar á þeim lægstu, og öfund hinna lægstu í garð þeirra efstu.
Það er undarlegt að lesa þennan 2300 ára gamla texta, og finnast um leið að hann nái að lýsa ástandi á Íslandi anno 2017 betur en nokkur texti samtíðarmanna. Tilfinning manns er að alltof margir séu að keppast við komast inn í ríkra manna elítuna. Og meðan fjöldinn keppir að slíku er hugsun kerfisins „ósýnileg“, verður að einhverju viðteknu sem gengið er útfrá án þess að spyrja. Ef það er rétt að hugmyndafræði óhaminnar markaðshyggju sé farin að hreiðra um sig í tilfinningalegum veruleika Íslendinga þá leiðir það af sér að umræðan verður að taka mið af því. Viss innsýn í mannssálina segir að ekki sé hægt að tala sig burt frá tilfinningaveruleika með röksemdafærslu eða almennri skynsemi (sbr. skrifa röklega grein), slíkt stoðar til dæmis ekki hjá sálfræðingi. Eina leið mín til að skilja atburði síðustu ára á Íslandi er út frá tilfinningum. Með skynsemi og röklega hugsun að vopni skilur maður ekki neitt.
Söguleg vitund er vensluð tilfinningum því eins og hugræn sálfræði hefur sýnt býr fortíðin í hverjum manni helst í formi tilfinninga. Kínverjarnir í dæmi Brechts voru að brjótast undan 2000 ára gamalli hefð kúgunar. Aristóteles kemur inn á þennan þátt hefðarinnar þar sem hann segir að því miður geti það orðið að „stöðluðum vana“ innan samfélaga, að sækjast ekki eftir jöfnuði og jafnvel því að láta aðra stjórna sér (Politika, IV, ix, 12). Í þessum anda má skilja að íslensk alþýða hefur langa hefð fyrir því að láta stjórna sér utan frá, og það án þess að gera nokkrar kröfur um jöfnuð. Hvort sem það er dönsk aðalstétt eða dönsk-íslensk, verslunareinokun eða vistarband, eða hvort sem það voru örfáir landnámshöfðingjar sem drottnuðu eins og smákonungar yfir keltneskum þrælum – ef þetta er sá tilfinningaveruleiki sem býr í þorra manna er ekki að undra hví menn svo ákaft og gagnrýnislaust fylgja þeim skilaboðum sem koma að utan – nú í formi nýlíberalisma. Tilfinningaarf sögunnar mætti gjarna byrja að taka inn í umræðuna. Einar Ólafur Sveinsson skrifaði eitt sinn að það stóra við Íslendingasögurnar sé að þær voru aldrei „blind stæling“ á erlendri fyrirmynd. Nú keppast menn við að herma eftir stórþjóðum og gleyma sérkennum sínum.
Sé eitthvað til í þessu þyrfti að fara inn í þann tilfinningalega veruleika og spyrja um réttmæti hans útfrá öðrum tilfinningum, eins og gömlum siðferðiskenndum, mannhelgi, félagshugsjón, virðingu gagnvart náttúru auk sögulegrar vitundar. Með gömlum siðferðiskenndum á ég til dæmis við siðfræði okkar heiðnu forfeðra um að „sinn eld skuli hverr ábyrgjast“, að hver axli ábyrgð á eigin vali og eigin gerðum sem væri án efa holl siðfræði fyrir fjármálaheima. Ýmsu væri borgið ef slík siðfræði væri lögleidd. Þess mætti minnast sem mannfræðingar hafa haldið á lofti – að þessi viðkvæma og berskjaldaða tegund, homo sapiens, komst einmitt af í ármilljónir vegna þess að flokkurinn stóð saman. Okkur er kennt að hugsa að draumar félagshugsjóna endi í Gúlagi Síberíu á meðan einstaklingsdraumar leiði til paradísar, eins og hin sænska Nina Björk skrifar.
Ef mann t.d. dreymir um að búa við lýðræði sem hefur yfirstjórn á efnahagsöflunum má búast við því að maður fái að heyra nýfrjálshyggjumenn kalla slíkt draumóra og útópíu. Það er einmitt stjórn hægriafla um allar jarðir sem æ oftar er gagnrýnislaust bendluð við „skynsemi“ og „röklega hugsun“ – hinir eru barnslegir draumóramenn sem stjórnast af tilfinningum. Einmitt hér myndi dálítil söguleg vitund afklæða lygina: að allar breytingar í mannkynssögunni má rekja til draumórafólks, hinir „skynsömu“ fljóta með straumnum eins og dauðir fiskar. Ég segi heldur: meiri draumóra, meiri útópíu og það áður en minningin um fegurra mannlíf er horfin. Umræðu um sósíalisma á Íslandi síðustu misseri ber að taka fagnandi.
Fyrri grein Bergsteins um áhrif síðkapítalismans má lesa hér.
