Um dag­inn hrukkum við upp við að íslenskir stjórn­mála­menn voru aftur komnir í nei­kvæðu ljósi í erlenda fjöl­miðla. Ástæð­an: skandall. Og ekki í fyrsta sinn. Skila­boðin sem fóru út í heim fengu fólk til að tengja íslenska stjórn­mála­menn við barn­a­níð. Það var birt­ing­ar­myndin þó að raun­veru­leik­inn væri flókn­ari. Birt­ing­ar­myndin minnti á skáld­sögu eftir Sví­ann Stieg Lars­son: ríkir karlar og stúlku­börn. Og íslenska rík­is­stjórnin fallin í þriðja skipti á tæpum ára­tug. Maður varð ekki hissa þegar fregnir bár­ust af því að gengi krón­unnar hefði veikst og tugir millj­arða gufað upp á hluta- og skulda­bréfa­mörk­uð­um. Þessi birt­ing­ar­mynd er svo yfir­gengi­lega vand­ræða­leg að það verður ekki fram­hjá því litið að það er eitt­hvað mikið að hér heima, það hlýtur að vera fyrst þetta gat gerst. Úr því að skandalar og end­ur­tekin stjórn­ar­kreppa í íslenskum stjórn­málum rata aftur og aftur í heims­press­una. 

Hvaða áhrif hefur það á erlendar fjár­fest­ing­ar, trú­verð­ug­leika sam­fé­lags­ins í augum umheims­ins og það sem öllu máli skipt­ir: Fólkið í land­inu sem lifir við að bág sið­ferð­is­við­mið séu rótin að því að hver rík­is­stjórnin á fætur annarri springur á miðju kjör­tíma­bili. Það er ekki hægt að lifa við það, eitt­hvað verður að ger­a. 

Konum drekkt í þögn

Það kemur engum til góða að mála þessa atburða­rás upp sem póli­tískt mál. Nið­ur­staða þess­arar fram­vindu er þverpóli­tískt ákall um virð­ingu fyrir mann­eskj­unni. Að til­finn­inga­líf mann­eskj­unnar megi sín ein­hvers gagn­vart reglu­verk­inu, kerf­inu og hags­munum ein­staka stjórn­mála­manna. Þetta er áminn­ing um nýja tíma. Ósk um bætta menn­ingu í stjórn­kerf­inu. Krafa um að gamlir stjórn­ar­hættir víki fyrir nýj­um, með­vit­aðri og gegn­særri stjórn­ar­hátt­um. Stjórn­sýslan þarf að vakna og heilsa nýjum veru­leika. Getur verið að hún fylgi ekki hug­ar­fars­breyt­ingu sem hefur átt sér stað í sam­fé­lag­inu? Ein­hvern veg­inn upp­lifir maður að stjórn­sýslan vinni akkúrat öfugt við hana, upp­lýs­ingar skuli fara leynt nema þú getir sýnt fram á ann­að. Til hvers þessi leynd? spyr fólk. Er hún bara leynd­ar­innar vegna? Allt þetta sem gamlir siðir inn­rættu okkur að tala ekki um. Sama hvað það kost­aði, hvern það kost­aði hvað. Allt fyrir heiður hússins, valds­ins, hús­bænd­anna. Einu sinni drekktu íslenskir emb­ætt­is­menn konum í sér­stökum drekk­ing­ar­hyl fyrir að hafa verið nauðgað af hús­bónda sín­um. Það sögðu lögin þá. Nú mega þær kafna í þögn. 

Kall tíð­ar­and­ans

Öll litlu en samt stóru leynd­ar­málin sem mátti ekki nefna. Það var gamla Ísland. Allt sem við­kom veru­leika kvenna og barna minna virði en lög og auð­magn. Ef Bjarni Bene­dikts­son hefði bara stigið fram í sumar sem leið, skynjað tíð­ar­and­ann og sagt: Þetta er neyð­ar­legt, faðir minn ábyrgð­ist barn­a­níð­ing, en gott fólk, getum við rætt þá stað­reynd í trausti nýrra tíma og trausti sam­ræð­unn­ar? Við viljum ekki þessa gömlu tíma, gömlu menn­ingu, þegar ríkir menn ábyrgð­ust aðra í skjóli valda. Nú vil ég trúa á breytta stjórn­ar­hætti og gagn­sæi, við skulum greina það sem gerð­ist og axla ábyrgð og ég er nú einu sinni tals­maður í HeForS­he, UN Women. 

Ef Bjarni Bene­dikts­son hefði bara sagt eitt­hvað á þessa leið. Nógu snemma. Og án þess að byrja svo að fussa um leið, eins og á blaða­manna­fundi í Val­höll þar sem hann reyndi að segja hið rétta en gat svo ekki hamið sig og fór strax að hnýta í eitt og ann­að, búinn að leika sína rullu í leik­rit­in­u. 

Reyk­fylltu bak­her­bergin marg­um­töl­uðu hafa dramat­ísk áhrif á veru­leika kvenna og barna. Reyk­fylltu bak­her­bergin smætta veru­leika kvenna og barna. Til þess voru þau fundin upp. Og kannski er ekki svo auð­hlaupið að rata út úr þeim hafi maður á annað borð skipað sér sess í einu þeirra. Jafn­vel þó að maður sé tals­maður í HeForS­he. 

Valdið við­heldur sér

Síð­ustu mán­uði höfum við fylgst með átak­an­legri bar­áttu. Fjöl­skyldu­faðir að gæta dætra sinna, af inni­leg­asta og ein­læg­asta ásetn­ingi, og um leið ann­arra sem hafa verið mis­not­að­ir, og stjórn­kerfið vinnur gegn hon­um. Mann­eskja reynir að fá kerfið til að betrumbæta sig, ekki til að hafa póli­tísk áhrif á stjórn­mála­menn, heldur bæta stjórn­sýsl­una, en kerfið lokar alltaf á hann eða véfengir orð hans. Í stað þess að þiggja ábend­ingar ein­hvers sem hefur inn­sýn til að koma hlut­unum í betri far­veg. Kerfið spyrnir gegn nýrri menn­ingu. Til­hneig­ingin til að segja nei frekar en já af því að þú getur það. Er ekki miklu hug­rakk­ara að segja já, þó að það flæki hlut­ina og bjóði upp á óvissu? Er óvissan endi­lega nei­kvæð? Er hún ekki frekar spenn­andi? Nú þegar allt er að breyt­ast svona mik­ið. En eðli valds­ins er að við­halda sér og því kerfi sem tryggir að valdið sé á sínum stað. 

Þroskuð fjöl­miðla­menn­ing

Nú er uppi sú krafa að upp­lifun okkar af veru­leik­anum sé gjald­geng. Að til­finn­inga­líf og reynsla fólks sé jafn raun­veru­leg og orð á blaði eða reglu­verk. Að valdið geti ekki troðið niður hið mann­lega eða hið kven­lega, horfi maður á valdið sem afsprengi feðra­veld­is­ins. Helsta vörn okkar og um leið helsti styrkur er að hlúa að fjöl­miðlum og gera kröfu um þroskaða fjöl­miðla­menn­ingu. Því góð­ir, trú­verð­ugir fjöl­miðlar verja okkur fyrir sjálfum okk­ur. Fjórða valdið er valdið okkar ef við ræktum það. Valdið sem getur hjálpað hinum almenna borg­ara að leita réttar síns. Til að þessir nýju tímar, sem fólk talar um, verði að veru­leika þarf að hlúa að gagn­sæi og upp­lýs­inga­gjöf. Það þarf að ríkja heil­brigt sam­spil fjöl­miðla og stjórn­mála, menn­ing þar sem sið­ferð­is­við­mið ráða og fólk þarf að segja af sér við minnstu yfir­sjón, ekki af per­sónu­legum ástæðum heldur af því að slík menn­ing notar sið­ferðisvið­miðin til að við­halda sér. Upp­lýs­ingin er okkar von. 

Von í nýrri stjórn­ar­skrá

Ég er eng­inn sér­fræð­ingur í stjórn­ar­skránni. En ég bind samt vonir við þessar klausur sem hafa verið samdar fyrir nýja stjórn­ar­skrá: 

Í fimmt­ándu grein nýju stjórn­ar­skrár­innar stend­ur: Upp­lýs­inga­rétt­ur: 

Öllum er frjálst að safna og miðla upp­lýs­ing­um.

Stjórn­sýsla skal vera gegnsæ og halda til haga gögn­um, svo sem fund­ar­gerð­um, og skrá­setja og skjal­festa erindi, upp­runa þeirra, ferli og afdrif. Slíkum gögnum má ekki eyða nema sam­kvæmt lög­um.

Upp­lýs­ingar og gögn í fórum stjórn­valda skulu vera til­tæk án und­an­dráttar og skal með lögum tryggja aðgang almenn­ings að öllum gögnum sem opin­berir aðilar safna eða standa straum af. Listi yfir öll mál og gögn í vörslu hins opin­bera, upp­runa þeirra og inni­hald, skal vera öllum aðgengi­leg­ur.

Söfn­un, miðlun og afhend­ingu gagna, geymslu þeirra og birt­ingu má aðeins setja skorður með lögum í lýð­ræð­is­legum til­gangi, svo sem vegna per­sónu­vernd­ar, frið­helgi einka­lífs, öryggis rík­is­ins eða lög­bund­ins starfs eft­ir­lits­stofn­ana. Heim­ilt er í lögum að tak­marka aðgang að vinnu­skjölum enda sé ekki gengið lengra en þörf krefur til að varð­veita eðli­leg starfs­skil­yrði stjórn­valda.

Um gögn sem lög­bundin leynd hvílir yfir skulu liggja fyrir upp­lýs­ingar um ástæður leyndar og tak­mörkun leynd­ar­tíma.

Og Í átt­undu grein nýju stjórn­ar­skrár­innar stend­ur: Öllum skal tryggður réttur til að lifa með reisn. Marg­breyti­leiki mann­lífs­ins skal virtur í hví­vetna. 

Að lokum vil ég bara ítreka: Við erum að upp­lifa þverpóli­tískt ákall um virð­ingu fyrir mann­eskj­unni. Að til­finn­inga­líf mann­eskj­unnar megi sín ein­hvers gagn­vart reglu­verk­inu, kerf­inu og hags­munum ein­staka stjórn­mála­manna. Nú gefst okkur tæki­færi til að gera þær sam­fé­lags­breyt­ingar sem við þurf­um. Að skapa nýjan veru­leika.