Lestur sem er ekki til gagns

Jóhann Helgi Heiðdal segir að smit af ástríðu fyrir bókmenntum sé í rauninni það eina sem þurfi til að auka lesskilning. Sá sem smitast muni í framhaldinu afla sér allrar þeirrar lestrarkunnáttu og færni sem hann þurfi á að halda á eigin spýtur.

Auglýsing

Þessa dag­ana er mikið rætt um minnk­andi lestr­ar­færni og kunn­áttu íslenskra nem­enda í fram­haldi af PISA-­mæl­ingum sem gefa til­efni til tölu­verðra áhyggja. Hafa ýmsar greinar birst af því til­efni sem mér hafa þótt nokkuð áhuga­verð­ar. Ekki síst að því leyti að flestar virð­ast ein­kenn­ast af ákveðnum mál­flutn­ingi sem ég tel vera hluti af vanda­mál­inu sem hann bein­ist gegn. 

Ólafur Helgi Jóhanns­son skrifar t.d. grein í Kjarn­ann 24. febr­úar sem ber tit­il­inn „Lest­ur, læsi og lesskiln­ingur – grund­vall­ar­at­riði náms“ og er að mörgu leyti ein­kenn­andi fyrir þennan mál­flutn­ing. Nú er margt gott og virð­ing­ar­vert í grein Ólafs, ekki síst áhersla hans á mik­il­vægi þess að börn með annað móð­ur­mál en íslensku fái nauð­syn­legan stuðn­ing. Mér finnst þó umræða hans um lesskiln­ing vera nokkuð ein­kenni­leg. Tökum dæmi:

Oft virð­ist blandað saman hug­tök­unum lestur og lesskiln­ingur sem merkir að les­and­inn skilur merk­ingu þess sem lesið er. Nem­and­inn getur lesið en lest­ur­inn kemur ekki að gagni því hann skilur ekki hug­tökin sem notuð eru. Þetta hafa allir reynt á eigin skinni: verg þjóð­ar­fram­leiðsla, stýri­vext­ir, fram­leiðni, vaxta­bæt­ur. Vitum við hvað þessi hug­tök merkja? Ef ekki þá getum við slegið þeim upp í orða­bók (gúgglað þau). Ríku­legur orða­forði er þannig lyk­ill að skiln­ingi, hvort sem er á mæltu máli eða rit­uð­u.“

Nú er þetta alveg gott og blessað í sjálfu sér. Vissu­lega er ríku­legur orða­forði mik­il­vægur hluti af lesskiln­ingi. En ég velti fyrir mér hver ástæðan er fyrir því að hann taki einmitt þessi dæmi. Ólafur notar einnig algengt orða­lag sem kemur oftar en ekki upp þegar þessi mál eru rædd –  jafn­vel hjá æðstu yfir­mönnum mála­flokks­ins eins og fyrr­ver­andi mennta­mála­ráð­herra sem not­aði það ítrekað á áber­andi hátt: að lestur sé eitt­hvað sem er „til gagns“ og áhyggju­efnið er það að mörg íslensk ung­menni geti illa „lesið sér til gagns.“

Þetta orða­lag hefur ávallt vakið undrun hjá mér. Ekki vegna þess að það sé ekki mik­il­vægt að geta lesið sér til gagns, miklu fremur vegna þess að helstu verj­endur mik­il­vægis lestrar virð­ast halda að það sé þar sem mik­il­vægið liggur fyrst og fremst. Af þessum mál­flutn­ingi að dæma mætti halda að lestur væri eitt­hvað sem við þurfum á að halda til að geta skilið hag­fræði­skýrslur og annað af þeim toga.

Ég á bágt með að skilja hvernig slíkt orða­lag og mál­flutn­ingur sé til þess fall­inn að vekja áhuga á mik­il­vægi lestrar og taka á alvar­lega vand­anum sem minnk­andi lestr­ar­skiln­ingur og færni vissu­lega er. Per­sónu­lega, þegar ég hugsa um hvað lestur þýðir fyrir mér, og hvar mik­il­vægi hans ligg­ur, hugsa ég aldrei um þau atriði sem langoft­ast eru rædd í þessu sam­hengi – en það eru iðu­lega tækni­leg atriði eins og orða­forði, lestr­ar­hraði, og lausn ein­hverra þrauta af ýmsu tagi eins og Ólafur tekur dæmi um. 

Auglýsing
Ólafur minn­ist vissu­lega og rétti­lega á mik­il­vægi þess að „For­eldr­ar, afar og ömmur frændur og frænkur, sem sagt full­orðið fólk, leggi sig fram um að tala við börn frá frum­bernsku, fái þau til að segja frá og virki eðl­is­læga for­vitni þeirra. Segi þeim sögur og syngi fyrir þau og um fram allt með þeim.“ En að virkja eðl­is­læga for­vitni barna á sögum – með öðrum orðum lestur bók­mennta – krefst nokkuð ann­arra og mun mik­il­væg­ari atriða sem sjaldn­ast er talað um: næmni fyrir tungu­mál­inu, skiln­ingi á mynd­lík­ingum og áhrifa­mætti þeirra, mik­il­vægi per­sónu­sköp­un­ar, o.fl. Með öðrum orðum skiln­ingur og aðdáun á fag­ur­fræði­legum gild­um. Það getur vissu­lega verið mikil ánægja í því fólgið að „lesa sér til gagns“ - að með­taka upp­lýs­ing­ar. En raun­veru­leg ástríða fyrir lestri snýr að slíkum fag­ur­fræði­legum gild­um. 

Ég get ekki skilið slíkan mál­flutn­ing öðru­vísi en sem ein­stak­lega lýsandi dæmi um hug­mynda­fræði nýfrjáls­hyggj­unnar og hvernig hún gegn­sýrir ennþá sam­fé­lag­ið. Minnk­andi lestur og bók­mennta­á­hugi er auð­vitað marg­þætt og flókið vanda­mál, en eitt af stærstu atrið­unum hlýtur að vera fjand­sam­lega við­horfið til bók­mennta og menn­ingar sem er eitt af helstu ein­kennum henn­ar. Því tel ég það ekki lík­legt til árang­urs að ætla að gagn­rýna og takast á við þessi áhrif nýfrjáls­hyggj­unnar með lógík og áherslum sem runnin eru undan rifjum henn­ar: að líta á lestur sem ein­tómt tækni­legt og praktískt fyr­ir­bæri, eitt­hvað sem er mik­il­vægt að svo miklu leyti sem það leggur af mörkum til efna­hags­ins frekar en eitt­hvað sem miðar að skiln­ingi á sjálfum sér og öðrum – sjálfs­rækt með öðrum orð­um. Eitt­hvað sem er fyrst og fremst lyk­il­at­riði í mótun heil­steyptra borg­ara og þar með heil­brigðs sam­fé­lags. 

Per­sónu­lega, og ég þori að full­yrða að það gildi um lang­flesta ástríðu­fulla les­endur einnig, er lestur ekki eitt­hvað sem gert er „til gagns“ heldur ein­ungis og alfarið ánægj­unnar vegna. Ein­hverjum kann mögu­lega að þykja þetta ómerki­legur orð­heng­ils­hátt­ur, að ég sé að lesa of mikið inní þetta orða­lag sem er meint á öllu sak­laus­ari hátt. En þetta er mjög mik­il­vægt að halda til haga að mínu mati, á tímum þar sem á okkur dynja háværar og stans­lausar félags­legar kröfur um að vera afkasta­mikil (e. prod­uct­ive) og eigum helst alltaf að vera að gera eitt­hvað sem þjónar ein­hverjum æðri (efna­hags­leg­um) til­gangi. Lestur bók­mennta er sjald­gæf upp­reisn gegn þess­ari kröfu, í raun rót­tæk þar sem hann er prí­vat og per­sónu­leg athöfn sem miðar alfarið að sjálf­inu og dýpkar það. Eins mót­sagna­kennt og það hljómar kannski er lestur þó á sama tíma ræktun á skiln­ingi á og virð­ingu fyrir sammann­legum gildum – bráð­nauð­syn­leg ræktun sem fæst hvergi ann­ars stað­ar. Les­and­inn er kannski tíma­bundið ein­angr­aður félags­lega, en sjaldan eins lif­andi eða í eins miklum tengslum við mann­skepn­una.

Þetta er þó eitt­hvað sem sífellt fleiri neita í dag. Ekki aðeins þeir sem halda því fram að áhorf á sjón­varps­þáttum og kvik­myndum sé jafn­gildi lest­urs meist­ara­verka heims­bók­mennt­anna, rit­höf­undar og sam­fé­lags­gagn­rýnendur eins og t.d. Matt Britton í nýlegri bók Yout­hNation halda því fram fullum fetum að menntun ætti að hætta alfarið að snú­ast um bók­mennta­lestur – nítj­ándu aldar bók­menntir (og allt eldri en þær einnig geri ég ráð fyr­ir) séu eitt­hvað sem ungt fólk hefur ekk­ert að gera með leng­ur. Menntun í dag ætti alfarið að snú­ast um kennslu í nýj­ustu tækni, og því meiri sér­hæf­ing því betri.

Hér veit maður hrein­lega ekki hvað maður á að segja, hvernig hægt er að taka nógu sterkt til orða til að svara slíku. Það má kannski helst spyrja sig hvers konar sam­fé­lög það eru sem líta í síauknum mæli á sam­eig­in­lega menn­ing­ar­legu arf­leið sína og heims­ins, ein­hver mestu fag­ur­fræði­leg afrek mann­kyns­sög­unnar sem bjóða uppá ein­staka inn­sýn, þekk­ingu og visku, sem til­gangs­lausa tíma­sóun sem þau hafa ekk­ert að gera með leng­ur. Í mestu vel­ferð­ar­sam­fé­lögum sög­unnar er bein­línis verið að kalla eftir and­legri fátækt á martrað­ar­kenndum skala – en slík „mennt­un“ myndi óhjá­kvæmi­lega leiða til sam­fé­laga hvers borg­arar skilja sjálfa sig og hverja aðra svo lítið að reiði og sundr­ung dags­ins í dag, eins og sést hvað fræg­ast á sam­fé­lags­miðlum og á öðrum afkimum nets­ins, myndi fölna í sam­an­burði. Svo ekki sé minnst á aðrar afleið­ing­ar, ekk­ert síður alvar­leg­ar.

Eins og Ólafur hef ég heldur engar töfra­lausn­ir. Og ég hef vissu­lega lít­inn skiln­ing á þeim erf­iðu vanda­málum sem kenn­arar standa frammi fyrir í dag, annað en þann að þau eru tölu­verð og flók­in. Kenn­arar vinna vanda­samt og virð­ing­ar­vert verk, það efast ég ekki um. En lyk­il­at­riði að mínu mati ætti að vera mun meiri áhersla á mik­il­vægi bók­mennta­á­huga og lestrar ásamt kennslu sem miðar að því að rækta skiln­ing á, og næmni fyr­ir, þeim atriðum sem ég nefndi ofar. Að líta með öðrum orðum minna á lest­ur­inn sjálfan og tækni­legar hliðar hans, og meira hverju hann ætti að bein­ast að. Þá á ég heldur ekki ein­ungis við íslenskar bók­mennt­ir, þar sem áherslan virð­ist alfarið liggja þegar bók­mennta­lestur og áhugi er þó rædd­ur, oft í sam­bandi við áhyggjur af hnignun íslensk­unnar á tímum snjall­síma, Net­flix og ann­arrar nútíma­tækni. Vissu­lega er lestur þeirra mjög mik­il­væg­ur, en lestur og áhugi á heims­bók­mennt­unum – því besta sem hefur verið hugsað og skrifað frá öllum heims­hornum og á öllum tímum – er ekk­ert síður mik­il­vægt til að rækta sanna ástríðu fyrir lestri. Grískir harm­leik­ir, rúss­neskar skáld­sögur og ljóð ensku róm­an­tík­ur­innar t.d. ættu að mínu mati raunar að hafa meira vægi en Hall­dór Lax­ness, Jón Kal­mann Stef­áns­son og Kristín Eiríks­dótt­ir. En um það má svo sem deila. 

Það er auð­vitað ósann­gjarnt að gera of miklar kröfur til kenn­ara. Vanda­málið er mun víð­tækara en svo að það er fyrst og fremst þeirra að leysa. Að ætl­ast til að þeir rækti með nem­endum ást á bók­menntum og lestri þegar megnið af rest­inni af sam­fé­lag­inu hefur sömu hluti í eins litlum metum og raunin er er kannski til of mik­ils ætl­ast. Þó tel ég þá geta spilað algjört lyk­il­hlut­verk, ef þeir sjálfir eru ástríðu­fullir les­endur heims­bók­mennta – en það er fátt sem er meira smit­andi en ástríða. Raunar myndi ég segja að hún sé númer eitt, tvö og þrjú í þessu sam­hengi. Að smita ein­hvern af ástríðu fyrir bók­menntum er í raun­inni það eina sem þarf. Sá les­andi mun í fram­hald­inu afla sér allrar þeirrar lestr­ar­kunn­áttu og færni sem hann þarf á að halda á eigin spýt­ur.  

Höf­undur er með meistara­gráðu í heim­speki frá Kaup­manna­hafn­ar­há­skóla og skrifar um bók­menntir og menn­ingu fyrir menn­ing­ar­vefritið Stara­fugl.

Við þurfum á þínu framlagi að halda

Þú getur tekið beinan þátt í að halda úti öflugum fjölmiðli.

Við sem vinnum á ritstjórn Kjarnans viljum hvetja þig til að vera með okkur í liði og leggja okkar góða fjölmiðli til mánaðarlegt framlag svo við getum haldið áfram að vinna fyrir lesendur, fyrir fólkið í landinu.

Kjarninn varð níu ára í sumar. Þegar hann hóf að taka við frjálsum framlögum þá varð slagorðið „Frjáls fjölmiðill fyrir andvirði kaffibolla“ til og lesendur voru hvattir til að leggja fram í það minnsta upphæð eins kaffibolla á mánuði.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar á þeim níu árum sem Kjarninn hefur lifað. Í huga okkar á Kjarnanum hefur þörfin fyrir fjölmiðla sem veita raunverulegt aðhald og taka hlutverk sitt alvarlega aukist til muna.

Við trúum því að Kjarninn skipti máli fyrir samfélagið.

Við trúum því að sjálfstæð og vönduð blaðamennska skipti máli.

Ef þú trúir því sama þá endilega hugsaðu hvort Kjarninn er ekki allavega nokkurra kaffibolla virði á mánuði.

Vertu með okkur í liði. Þitt framlag skiptir máli.

Ritstjórn Kjarnans: Sunna Ósk Logadóttir, Þórður Snær Júlíusson, Erla María Markúsdóttir, Arnar Þór Ingólfsson, Eyrún Magnúsdóttir og Grétar Þór Sigurðsson.


Já takk, ég vil styrkja Kjarnann!
Þorbjörn Guðmundsson
Er íslenska velferðarkerfið ekki lengur griðarstaður þeirra sem minnst hafa?
Kjarninn 11. janúar 2023
Takk fyrir og sjáumst á nýjum miðli á föstudag
Bréf frá ritstjóra Kjarnans vegna sameiningar við Stundina og þess að nýr framsækinn fréttamiðill verður til í lok viku.
Kjarninn 11. janúar 2023
Sverrir Albertsson
Vatn á myllu kölska
Kjarninn 11. janúar 2023
Lögreglumenn standa vörð um gröfurnar í námunni.
Berjast fyrir þorpi á barmi hengiflugs
Lítið þorp í Rínarlöndum Þýskalands er allt komið í eigu kolarisa. Fyrirtækið ætlar sér að mylja niður húsin og stækka kolanámu sína sem þegar þekur um 80 ferkílómetra. Þetta þykir mörgum skjóta skökku við í heimi sem berst við loftslagsbreytingar.
Kjarninn 10. janúar 2023
Arnþrúður Karlsdóttir, útvarpsstjóri Útvarps Sögu.
Útvarp Saga telur fjölmiðlastyrki skapa tortryggni og bjóða upp á frændhygli
Fjögur fjölmiðlafyrirtæki hafa til þessa skilað inn umsögnum um frumvarp Lilju Alfreðsdóttur menningar- og viðskiptaráðherra, sem mun að óbreyttu framlengja núverandi styrkjakerfi til fjölmiðla.
Kjarninn 10. janúar 2023
Sólveig Anna Jónsdóttir formaður Eflingar.
Viðræðum slitið og Efling undirbýr verkfallsaðgerðir
Samtök atvinnulífsins hafa hafnað gagntilboði Eflingar um skammtímakjarasamning, sem kvað á um meiri launahækkanir en SA hefur samið um við aðra hópa á almennum vinnumarkaði til þessa. Efling undirbýr nú verkfallsaðgerðir.
Kjarninn 10. janúar 2023
Palestínski fáninn á lofti í mótmælum í Reykjavík. Ísraelskri lögreglu hefur nú verið fyrirskipað að rífa fánann niður á almannafæri.
Fánabann og refsiaðgerðir í Palestínu í kjölfar niðurstöðu Sameinuðu þjóðanna
Degi eftir að ný ríkisstjórn tók við völdum í Ísrael samþykkti allsherjarþing Sþ að fela Alþjóðadómstólnum í Haag að meta lögmæti hernáms Ísraelsríkis á Vesturbakkanum. Síðan þá hefur stjórnin gripið til refsiaðgerða og nú síðast fánabanns.
Kjarninn 10. janúar 2023
Gríðarlega mikil dæling á sandi á sér stað í Landeyjahöfn á hverju ári. Markarfljótið ber hundruð þúsunda tonna af jarðefnum út í sjó og það á til að safnast upp í mynni hafnarinnar.
Vilja sjúga sand af hafsbotni í stórum stíl og flytja út
Eftirspurn eftir íslenskum jarðefnum er gríðarleg ef marka má framkomin áform erlendra stórfyrirtækja um nýtingu þeirra. Vinsældir hafnarinnar í Þorlákshöfn eru samhliða mjög miklar.
Kjarninn 10. janúar 2023
Meira úr sama flokkiAðsendar greinar