Þessa dag­ana er mikið rætt um minnk­andi lestr­ar­færni og kunn­áttu íslenskra nem­enda í fram­haldi af PISA-­mæl­ingum sem gefa til­efni til tölu­verðra áhyggja. Hafa ýmsar greinar birst af því til­efni sem mér hafa þótt nokkuð áhuga­verð­ar. Ekki síst að því leyti að flestar virð­ast ein­kenn­ast af ákveðnum mál­flutn­ingi sem ég tel vera hluti af vanda­mál­inu sem hann bein­ist gegn. 

Ólafur Helgi Jóhanns­son skrifar t.d. grein í Kjarn­ann 24. febr­úar sem ber tit­il­inn „Lest­ur, læsi og lesskiln­ingur – grund­vall­ar­at­riði náms“ og er að mörgu leyti ein­kenn­andi fyrir þennan mál­flutn­ing. Nú er margt gott og virð­ing­ar­vert í grein Ólafs, ekki síst áhersla hans á mik­il­vægi þess að börn með annað móð­ur­mál en íslensku fái nauð­syn­legan stuðn­ing. Mér finnst þó umræða hans um lesskiln­ing vera nokkuð ein­kenni­leg. Tökum dæmi:

„Oft virð­ist blandað saman hug­tök­unum lestur og lesskiln­ingur sem merkir að les­and­inn skilur merk­ingu þess sem lesið er. Nem­and­inn getur lesið en lest­ur­inn kemur ekki að gagni því hann skilur ekki hug­tökin sem notuð eru. Þetta hafa allir reynt á eigin skinni: verg þjóð­ar­fram­leiðsla, stýri­vext­ir, fram­leiðni, vaxta­bæt­ur. Vitum við hvað þessi hug­tök merkja? Ef ekki þá getum við slegið þeim upp í orða­bók (gúgglað þau). Ríku­legur orða­forði er þannig lyk­ill að skiln­ingi, hvort sem er á mæltu máli eða rit­uð­u.“

Nú er þetta alveg gott og blessað í sjálfu sér. Vissu­lega er ríku­legur orða­forði mik­il­vægur hluti af lesskiln­ingi. En ég velti fyrir mér hver ástæðan er fyrir því að hann taki einmitt þessi dæmi. Ólafur notar einnig algengt orða­lag sem kemur oftar en ekki upp þegar þessi mál eru rædd –  jafn­vel hjá æðstu yfir­mönnum mála­flokks­ins eins og fyrr­ver­andi mennta­mála­ráð­herra sem not­aði það ítrekað á áber­andi hátt: að lestur sé eitt­hvað sem er „til gagns“ og áhyggju­efnið er það að mörg íslensk ung­menni geti illa „lesið sér til gagns.“

Þetta orða­lag hefur ávallt vakið undrun hjá mér. Ekki vegna þess að það sé ekki mik­il­vægt að geta lesið sér til gagns, miklu fremur vegna þess að helstu verj­endur mik­il­vægis lestrar virð­ast halda að það sé þar sem mik­il­vægið liggur fyrst og fremst. Af þessum mál­flutn­ingi að dæma mætti halda að lestur væri eitt­hvað sem við þurfum á að halda til að geta skilið hag­fræði­skýrslur og annað af þeim toga.

Ég á bágt með að skilja hvernig slíkt orða­lag og mál­flutn­ingur sé til þess fall­inn að vekja áhuga á mik­il­vægi lestrar og taka á alvar­lega vand­anum sem minnk­andi lestr­ar­skiln­ingur og færni vissu­lega er. Per­sónu­lega, þegar ég hugsa um hvað lestur þýðir fyrir mér, og hvar mik­il­vægi hans ligg­ur, hugsa ég aldrei um þau atriði sem langoft­ast eru rædd í þessu sam­hengi – en það eru iðu­lega tækni­leg atriði eins og orða­forði, lestr­ar­hraði, og lausn ein­hverra þrauta af ýmsu tagi eins og Ólafur tekur dæmi um. 

Ólafur minn­ist vissu­lega og rétti­lega á mik­il­vægi þess að „For­eldr­ar, afar og ömmur frændur og frænkur, sem sagt full­orðið fólk, leggi sig fram um að tala við börn frá frum­bernsku, fái þau til að segja frá og virki eðl­is­læga for­vitni þeirra. Segi þeim sögur og syngi fyrir þau og um fram allt með þeim.“ En að virkja eðl­is­læga for­vitni barna á sögum – með öðrum orðum lestur bók­mennta – krefst nokkuð ann­arra og mun mik­il­væg­ari atriða sem sjaldn­ast er talað um: næmni fyrir tungu­mál­inu, skiln­ingi á mynd­lík­ingum og áhrifa­mætti þeirra, mik­il­vægi per­sónu­sköp­un­ar, o.fl. Með öðrum orðum skiln­ingur og aðdáun á fag­ur­fræði­legum gild­um. Það getur vissu­lega verið mikil ánægja í því fólgið að „lesa sér til gagns“ - að með­taka upp­lýs­ing­ar. En raun­veru­leg ástríða fyrir lestri snýr að slíkum fag­ur­fræði­legum gild­um. 

Ég get ekki skilið slíkan mál­flutn­ing öðru­vísi en sem ein­stak­lega lýsandi dæmi um hug­mynda­fræði nýfrjáls­hyggj­unnar og hvernig hún gegn­sýrir ennþá sam­fé­lag­ið. Minnk­andi lestur og bók­mennta­á­hugi er auð­vitað marg­þætt og flókið vanda­mál, en eitt af stærstu atrið­unum hlýtur að vera fjand­sam­lega við­horfið til bók­mennta og menn­ingar sem er eitt af helstu ein­kennum henn­ar. Því tel ég það ekki lík­legt til árang­urs að ætla að gagn­rýna og takast á við þessi áhrif nýfrjáls­hyggj­unnar með lógík og áherslum sem runnin eru undan rifjum henn­ar: að líta á lestur sem ein­tómt tækni­legt og praktískt fyr­ir­bæri, eitt­hvað sem er mik­il­vægt að svo miklu leyti sem það leggur af mörkum til efna­hags­ins frekar en eitt­hvað sem miðar að skiln­ingi á sjálfum sér og öðrum – sjálfs­rækt með öðrum orð­um. Eitt­hvað sem er fyrst og fremst lyk­il­at­riði í mótun heil­steyptra borg­ara og þar með heil­brigðs sam­fé­lags. 

Per­sónu­lega, og ég þori að full­yrða að það gildi um lang­flesta ástríðu­fulla les­endur einnig, er lestur ekki eitt­hvað sem gert er „til gagns“ heldur ein­ungis og alfarið ánægj­unnar vegna. Ein­hverjum kann mögu­lega að þykja þetta ómerki­legur orð­heng­ils­hátt­ur, að ég sé að lesa of mikið inní þetta orða­lag sem er meint á öllu sak­laus­ari hátt. En þetta er mjög mik­il­vægt að halda til haga að mínu mati, á tímum þar sem á okkur dynja háværar og stans­lausar félags­legar kröfur um að vera afkasta­mikil (e. prod­uct­ive) og eigum helst alltaf að vera að gera eitt­hvað sem þjónar ein­hverjum æðri (efna­hags­leg­um) til­gangi. Lestur bók­mennta er sjald­gæf upp­reisn gegn þess­ari kröfu, í raun rót­tæk þar sem hann er prí­vat og per­sónu­leg athöfn sem miðar alfarið að sjálf­inu og dýpkar það. Eins mót­sagna­kennt og það hljómar kannski er lestur þó á sama tíma ræktun á skiln­ingi á og virð­ingu fyrir sammann­legum gildum – bráð­nauð­syn­leg ræktun sem fæst hvergi ann­ars stað­ar. Les­and­inn er kannski tíma­bundið ein­angr­aður félags­lega, en sjaldan eins lif­andi eða í eins miklum tengslum við mann­skepn­una.

Þetta er þó eitt­hvað sem sífellt fleiri neita í dag. Ekki aðeins þeir sem halda því fram að áhorf á sjón­varps­þáttum og kvik­myndum sé jafn­gildi lest­urs meist­ara­verka heims­bók­mennt­anna, rit­höf­undar og sam­fé­lags­gagn­rýnendur eins og t.d. Matt Britton í nýlegri bók Yout­hNation halda því fram fullum fetum að menntun ætti að hætta alfarið að snú­ast um bók­mennta­lestur – nítj­ándu aldar bók­menntir (og allt eldri en þær einnig geri ég ráð fyr­ir) séu eitt­hvað sem ungt fólk hefur ekk­ert að gera með leng­ur. Menntun í dag ætti alfarið að snú­ast um kennslu í nýj­ustu tækni, og því meiri sér­hæf­ing því betri.

Hér veit maður hrein­lega ekki hvað maður á að segja, hvernig hægt er að taka nógu sterkt til orða til að svara slíku. Það má kannski helst spyrja sig hvers konar sam­fé­lög það eru sem líta í síauknum mæli á sam­eig­in­lega menn­ing­ar­legu arf­leið sína og heims­ins, ein­hver mestu fag­ur­fræði­leg afrek mann­kyns­sög­unnar sem bjóða uppá ein­staka inn­sýn, þekk­ingu og visku, sem til­gangs­lausa tíma­sóun sem þau hafa ekk­ert að gera með leng­ur. Í mestu vel­ferð­ar­sam­fé­lögum sög­unnar er bein­línis verið að kalla eftir and­legri fátækt á martrað­ar­kenndum skala – en slík „mennt­un“ myndi óhjá­kvæmi­lega leiða til sam­fé­laga hvers borg­arar skilja sjálfa sig og hverja aðra svo lítið að reiði og sundr­ung dags­ins í dag, eins og sést hvað fræg­ast á sam­fé­lags­miðlum og á öðrum afkimum nets­ins, myndi fölna í sam­an­burði. Svo ekki sé minnst á aðrar afleið­ing­ar, ekk­ert síður alvar­leg­ar.

Eins og Ólafur hef ég heldur engar töfra­lausn­ir. Og ég hef vissu­lega lít­inn skiln­ing á þeim erf­iðu vanda­málum sem kenn­arar standa frammi fyrir í dag, annað en þann að þau eru tölu­verð og flók­in. Kenn­arar vinna vanda­samt og virð­ing­ar­vert verk, það efast ég ekki um. En lyk­il­at­riði að mínu mati ætti að vera mun meiri áhersla á mik­il­vægi bók­mennta­á­huga og lestrar ásamt kennslu sem miðar að því að rækta skiln­ing á, og næmni fyr­ir, þeim atriðum sem ég nefndi ofar. Að líta með öðrum orðum minna á lest­ur­inn sjálfan og tækni­legar hliðar hans, og meira hverju hann ætti að bein­ast að. Þá á ég heldur ekki ein­ungis við íslenskar bók­mennt­ir, þar sem áherslan virð­ist alfarið liggja þegar bók­mennta­lestur og áhugi er þó rædd­ur, oft í sam­bandi við áhyggjur af hnignun íslensk­unnar á tímum snjall­síma, Net­flix og ann­arrar nútíma­tækni. Vissu­lega er lestur þeirra mjög mik­il­væg­ur, en lestur og áhugi á heims­bók­mennt­unum – því besta sem hefur verið hugsað og skrifað frá öllum heims­hornum og á öllum tímum – er ekk­ert síður mik­il­vægt til að rækta sanna ástríðu fyrir lestri. Grískir harm­leik­ir, rúss­neskar skáld­sögur og ljóð ensku róm­an­tík­ur­innar t.d. ættu að mínu mati raunar að hafa meira vægi en Hall­dór Lax­ness, Jón Kal­mann Stef­áns­son og Kristín Eiríks­dótt­ir. En um það má svo sem deila. 

Það er auð­vitað ósann­gjarnt að gera of miklar kröfur til kenn­ara. Vanda­málið er mun víð­tækara en svo að það er fyrst og fremst þeirra að leysa. Að ætl­ast til að þeir rækti með nem­endum ást á bók­menntum og lestri þegar megnið af rest­inni af sam­fé­lag­inu hefur sömu hluti í eins litlum metum og raunin er er kannski til of mik­ils ætl­ast. Þó tel ég þá geta spilað algjört lyk­il­hlut­verk, ef þeir sjálfir eru ástríðu­fullir les­endur heims­bók­mennta – en það er fátt sem er meira smit­andi en ástríða. Raunar myndi ég segja að hún sé númer eitt, tvö og þrjú í þessu sam­hengi. Að smita ein­hvern af ástríðu fyrir bók­menntum er í raun­inni það eina sem þarf. Sá les­andi mun í fram­hald­inu afla sér allrar þeirrar lestr­ar­kunn­áttu og færni sem hann þarf á að halda á eigin spýt­ur.  

Höf­undur er með meistara­gráðu í heim­speki frá Kaup­manna­hafn­ar­há­skóla og skrifar um bók­menntir og menn­ingu fyrir menn­ing­ar­vefritið Stara­fugl.