Nú um helg­ina sendi Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn frá sér ályktun þar sem fram kemur sú stefna sem flokk­ur­inn vill beita sér fyrir í íslensku mennta­kerfi (álykt­un­ina má finna hér). Í kjarna þess­arar mennta­stefnu end­ur­spegl­ast hug­mynda­fræði (ný)frjáls­hyggju og ein­stak­lings­hyggju sem flokk­ur­inn starfar eftir ásamt til­lögum um að yfir­færa mark­aðslög­mál yfir á íslenskt skóla­kerfi til þess að auka gæði mennt­unar og skóla­starfs á Íslandi. Með mark­aðsvæð­ingu mennt­unar er ann­ars vegar átt við að menntun sé mótuð eftir kröfum og þörfum við­skipta­lífs og atvinnu­mark­að­ar­ins, og hins vegar að skóla­starf sé líkt meira eftir atvinnu­líf­inu, með því að ýta undir meiri skil­virkni, sjálf­stýr­ingu, ein­stak­lings­á­byrgð, hag­kvæmni, afköst og eins­leitni í námi.

­Út­gangs­punktur minn í þessum stutta pistli er að reyna útskýra hvers vegna þessar hug­myndir um að mark­aðsvæða menntun eru ekki til þess fallnar að vera íslensku skóla­kerfi, íslenskum börnum og íslensku sam­fé­lagi til bóta. Með því meina ég að afleið­ingar þeirra hug­mynda sem Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn leggur fram um aukna sam­keppni, fjöl­breytt rekstr­ar­form (einka­væð­ing­u), gæða­mat og mæli­kvarða (gjarnan kallað vél­væð­ing mennt­un­ar), stang­ast veru­legu á við þá full­yrð­ingu sem flokk­ur­inn leggur fram, að „Góð menntun er grund­vall­ar­for­senda jafnra tæki­færa og lyk­ill að lífs­gæðum ein­stak­linga...“ (bls. 2). Að færa þá nálgun sem hér er fjallað um á skóla­starf er öllu heldur til þess fallin að ýta undir að ein­stak­lingar njóti frekar ójafnra tæki­færa í sam­fé­lag­inu til þess að öðl­ast frek­ari lífs­gæði. Enn frem­ur, með því að líta á og móta menntun ein­ungis út frá því mark­miði að auka skil­virkni og fram­leiðni á sviðum efna­hags, atvinnu- og við­skipta­lífs, er með tím­anum grafið undan lýð­ræð­inu. Sú full­yrð­ing byggist á því að ef hlut­verk skóla­starfs er ein­göngu til þess að und­ir­búa nem­endur fyrir skil­virka og afkasta­mikla þátt­töku í atvinnu- og við­skipta­lífi, skerð­ist það rými sem ein­stak­lingar fá í gegnum menntun til þess að rækta með sér þá flóknu hæfni sem þarf til að lifa í lýð­ræð­is­sam­fé­lagi; að móta eigin skoð­an­ir, þjálfa gagn­rýna hugsun og læsi, læra að lifa í marg­breyti­legu sam­fé­lagi, mynda tengsl við aðra, mót­ast sem ein­stak­lingur í hnatt­rænu sam­fé­lagi, og takast á við ólík við­horf, skoð­anir og gildi – svo fátt eitt sé nefnt. Slíkir áfangar trúi ég ekki að náist fram með sam­keppn­is­hug­myndum í mennt­un.

Hlutverk skóla er merki­legt og áhrifa­mik­ið. Menntun hefur valdið til þess að móta sam­fé­lag, við­horf þeirra sem í því búa, gild­is­mat og skoð­an­ir. Menntun hefur líka valdið til þess að jafna stöðu borg­ara eða skapa stétta­skipt­ingu, allt eftir því hvernig farið er að. Menntun getur líka skapað frelsi og jafnað tæki­færi ein­stak­linga til þess að njóta þeirra gæða sem það sam­fé­lag sem það býr í hefur upp á að bjóða. Hún getur gefið ein­stak­lingum tæki­færi til þess að hafa rödd í sam­fé­lag­inu, sjá í gegnum órétt­læti og móta það sam­fé­lag sem við­kom­andi býr í, óháð kyni, kyn­gervi, kyn­hneigð, húð­lit, upp­runa, félags- og efna­hags­legri stöðu, fötl­un, tungu­máli, trú eða menn­ing­ar­bak­grunn. Ef við höfum þetta í huga, þá stuðlum við að sam­fé­lagi sem að minnsta kosti leit­ast við að vera rétt­látt og sann­gjarnt fyrir alla. Hvort ein­stak­lingur fái að njóta góðrar mennt­unar eða ekki getur í lýðræðis­sam­fé­lagi sem byggir á frelsi, jöfn­uði og mann­rétt­indum ekki verið háð fjár­hags­legri eða félags­legri stöðu. Í lýð­ræð­is­sam­fé­lagi eiga tæki­færi til góðrar mennt­unar ekki að telj­ast til fríð­inda. Ef sam­fé­lags­gerðin snýst fyrst og fremst um atvinnu og afkomu munu ein­stak­lingar ávalt for­gangs­raða atvinnu fram yfir mennt­un. Þannig verður með tím­anum menntun ein­ungis á færi fárra þeirra sem búa svo vel að standa sterkt fjár­hags­lega og félags­lega á Íslandi. Jafn­framt verður hvat­inn fyrir því að verða sér út menntun ekki til þess að öðl­ast þekk­ingu, skapa víð­sýni, fjöl­breytni og stuðla að því að allir geti notið tæki­færa, heldur til þess að við­halda óbreyttu ástandi. Stjórn­mála­afl sem talar fyrir frelsi, jöfnum tæki­færum og lífs­gæðum þarf að mínu mati að spyrja sig: Hverjir fá að njóta frels­is­ins? Hverjir fá ekki að njóta sama frels­is? Hverjir fá tæki­færi og af hverju fá aðrir ekki sömu tækifæri? Fá allir að njóta sömu lífs­gæða – og ef ekki, hvernig ætlum við að bregð­ast við því?

Höf­undur er meist­ara­nemi í námskrár­fræðum og krítískri kennslu­fræði með áherslu á lýð­ræði og borg­ara­vit­und við Uni­versity of Toronto.