Það dylst fáum sem um fjalla, að vestrænt lýðræði og viðtekin frjálslynd stjórnmálahugsun eiga í vök að verjast. Ógnarjafnvægi kaldastríðsins og niðurmúruð landamæri höfðu fest vestræna, frjálslynda heimsmynd í sessi, hérna megin múrsins. Pólarnir tveir sem allt snerist um hurfu. Ný söguleg hreyfiöfl fóru á stjá. Heimsmyndin ruglaðist, þjóðernishyggja, hryðjuverk og stríð komust á dagskrá. Sterkar popúliskar hreyfingar beggja vegna Atlantshafs heimta nýja múra og varin landamæri. Í stað frjálslynds lýðræðis er hrópað á ófrjálslynda stjórnarhætti.
Þessi framvinda hefur ekki farið framhjá okkur Íslendingum, þótt nokkuð með öðrum hætti en á meginlandi álfunnar, þar sem boðaföll flóttamanna- og búsetuflutninga hafa ekki skollið á hér, og ýtt undir enn róttækara lýðskrum en þó hefur gert vart við sig. Megin drættir eru þó sambærilegir, enda erum við grein af sama meiði. Því er nauðsynlegt að átta sig á þeim straumum sem móta nokkuð ástandið í álfunni. Hver veit nema þeir eigi eftir að banka uppá hjá okkur síðar.
Rekja má upphaf hnignunar frjálslyndrar lýðræðishugsunar allt aftur til áttunda áratugs liðinnar aldar, þegar nýfrjálshyggjan ruddi sér til rúms, sem enn eitt afbrigði hins kapítalíska hagkerfis. Frjókornið var til staðar í viðskiptalífinu en háskólasamfélagið var fljótt að taka við sér og útbreiða fagnaðarerindið. Með tilkomu nýfrjálshyggjunnar uxu lítt skattlagðar fjármagnstekjur verulega og þar með ójöfnuður bæði auðs, tekna og tækifæra innan vestrænna samfélaga. Þegar við bættist glæfraleg spákaupmennska með óræða fjármagnspakka margfaldaði misvægið enn frekar. Samfélagið heldur fjármagns- og auðlindatekjum í verndandi sóttkví. Auðvitað er það fáránlegt, að skatthlutfall af vinnutekjum sé um helmingi hærra en af fjármagns- og auðlindatekjum. Þegar nýfrjálshyggjan reið í garð voru fáar ef nokkrar umferðar- eða eftirlitsreglur til staðar á mörkuðunum. Öflugasti boðskapur nýfrjálshyggjunnar var jú, að hafa allt sem frjálsast og halda hrammi ríkisafskipta sem lengst í burtu. Markaðurinn átti að sjá um að skipuleggja og stjórna hnattrænum hagstraumum, þar með talið fjármagnsflæðinu. Það reyndist villandi vafurlogi.
Tímar umbreytinga
Í samræmi við eðli nýfrjálshyggjunnar afsöluðu þjóðríki heimsins sér rétti sínum til að hafa eftirlit með og skapa heilbrigða umgerð um alþjóðlega fjármagnsmarkaði. Þetta hnattvæddi fjármálamarkaðina enn frekar. Stjarnfræðilega háar upphæðir fjármuna hringsóluðu um hnöttinn með leifturhraða. Forræði dollarans sem heimsgjaldmiðill gerði bandarískum auðfélögum auðvelt að selja ógrynni skuldaviðurkenninga út um allt. Bretar stofnuðu aflands- og skattaskjól á flest öllum eylendum sínum, til að koma skjótfengum ofsagróða í var og í framhaldi, til ávöxtunar í London. Íslenskir fjárfestar og bankar nýttu sér þetta samviskusamlega og hulduhrútuðust með fé sitt í pakkaferðum til Tortóla. Eftir fall Berlínarmúrsins og hrun Sovétríkjanna 1989/91 jókst enn hraði óbeislaðrar hnattvæðingar, því engin ógn stafaði lengur af ríkissósíalisma, og nýfrjáls lönd opnuðu faðm sinn fyrir erlendu fjármagni. Á hliðarspori við þetta brast internet-byltingin á, þar sem hver og einn tölvunotandi gat breyst í fréttastofu, sem leiddi m.a. til þess að hefðbundin fjölmiðlun glataði forræði sínu við að útskýra og túlka tíðarandann og greina samfélagslega atburði. Fylgifiskur valdatöku samfélagsmiðlanna var sá, að mörkin milli raunupplýsinga og falsupplýsinga máðust út. Það síðarnefnda varð að gróðrarstíu herskárs lýðskrums (popúlisma), sem hafði fortíðina að leiðarljósi. Samhliða þessu fór ímyndað sjálfstýrikerfi hnattvæddra fjármagnsmarkaða úr skorðum. Þeir urðu enn viðkvæmari fyrir umliggjandi óvissu og óstöðugleika sem, vegna skorts á lýðræðislegu aðhaldi, leiddi til óhagkvæmis og stigmagnandi áhættusamrar spákaupmennsku. Hrun hins hnattvædda fjármálakerfisins var skammt undan. Hér heima var áhuga- og/eða getuleysi stjórnvalda til að semja reglur og koma á fót virku eftirliti augljóst. Stjórnvöld gátu vandræðalítið komið í veg fyrir stofnun Icesave útbúanna 2006 og 2008. Það var ekki gert, þrátt fyrir alvarlegar aðvaranir að utan. Stigmögnun Icesave málsins hafði sterkari pólitískar rætur en fjármálalegar. Ekki endilega glæsilegasta tímabil lýðveldissögunnar.
Höfundur er hagfræðingur.
