Biskup Íslands, dóms­mála­ráð­herra, vígslu­bisk­up­ar, góðir áheyr­end­ur.

Að vera eitt hund­rað ára, eins og full­veld­ið, er ekki hár ald­ur. Það eru liðin rúm eitt þús­und ár frá fæð­ingu fyrsta bisk­ups Íslands, Ísleifs Giss­ur­ar­son­ar, sem sat hér í Skál­holti, þeim stað sem var í reynd höf­uð­staður lands­ins og væri það enn ef hafn­ar­skil­yrðin væru betri hér við strönd­ina.

Við það að halda upp á afmæli full­veldis einnar þjóðar vakna ýmsar spurn­ing­ar. Er mann­kynið full­valda þótt margar þjóðir séu það? Í full­veldi felst að ráða sér sjálfur og við gerðum það frá 874 til 1262 og svo í þremur skrefum á 20. öld, 1904, 1918 og 1944. Þá réðum við okkur sjálf. En ræður mann­kynið sér sjálft? Það búa 7,6 millj­arðar á jörð­inni og þrír millj­arðar af þeim þjást af hungri eða glíma við afleið­ingar fæðu­skorts. Það fólk ræður sér ekki sjálft. Lífs­bar­átta þess fer í að lifa af, oft frá degi til dags.

Mað­ur­inn í okkar mynd er um 200 þús­und ára en fyrir aðeins 2000 árum lifði Jesús Kristur á jörð­inni og tal­aði fyrir þeim boð­skap sem hér á þessum stað á sér sitt óðal. Það er ekki langt síð­an. Í byrjun 20. aldar þegar faðir minn fædd­ist voru jarð­ar­búar 1,6 millj­arð­ar. Þeim hefur fjölgað um 6 millj­arða síð­an. Þetta eru óraun­veru­legar tölur og hugs­an­lega hefur full­veldi mann­kyns­ins aldrei verið eins langt frá okkur og nú.

Við erum að eyði­leggja nátt­úru jarð­ar, guðs gjöf. Við drepum sam­borg­ara okkar með vopnum í meira mæli en nokkurn tíma fyrr og flestum stendur á sama. Manns­lífið hefur aldrei verið jafn lít­ils virði og nú á tím­um. Um 500 þús­und manns hafa verið drepnir í borg­ara­styrj­öld­inni í Sýr­landi sem hefur staðið í átta ár. Fyrir tæpum 25 árum var ein milljón manns drepin á þremur mán­uðum í Rúanda og heim­ur­inn stóð aðgerða­laus hjá.

„Þar saug Nið­höggur

nái fram­gengna,

sleit vargur vera.

Vituð ér enn – eða hvað?“ (Völu­spá 39).

Lífið er ekki til­gangs­laust. Vita­skuld eru sköp­un­in, þró­un­in, vís­indi, fram­farir og mann­legt líf með til­gang. Þróun er til­gangur í eðli sínu. En höfum við vald, full­veldi, í okkar umhverfi? Það er hægt að ná því en það er ekki öruggt að við á þess­ari jörð getum það. Jörðin getur hins vegar hæg­lega lifað án mann­anna.

Það er verð­ugt verk­efni að stuðla að full­veldi mann­kyns, en hvernig gerum við það? Við getum fundið svarið á þessum stað og litið til boð­skaps þess manns sem fyrir um tvö þús­und árum pré­dik­aði kær­leika gagn­vart náung­an­um. Það er hægt að öðl­ast full­veldi með náunga­kær­leika. Ef við hugsum ekki um náung­ann eins og okkur sjálf þá náum við aldrei valdi á sam­skiptum manna. Það þarf ekki að vera krist­inn til að feta þessa leið.

Flest, ef ekki öll trú­ar­brögð, boða náunga­kær­leika en okkur sést oft yfir það. Það er sam­eig­in­legur þráður hjá flestum þjóð­um, flestum mönnum og í nær öllum trú­ar­brögð­um. Sá þráður er vænt­um­þykja og umhyggja gagn­vart öðrum og það er æski­leg hegð­un. Nú er svo komið að þessi hegðun er ekki aðeins æski­leg heldur er hún lífs­nauð­syn­leg. Ann­ars lifir mann­kynið ekki af á þess­ari jörð og þá höfum við lifað án til­gangs. Það er dauð­syndin og hún er end­an­leg.

Að boða kær­leika gagn­vart öðrum er eina mark­miðið sem er ein­hvers virði. „Því að hvað mun það stoða mann­inn, þótt hann eign­ist allan heim­inn, en fyr­ir­gjöri sálu sinn­i?“ (Matteus 16.26). En það er ekki auð­velt að til­einka sér kær­leika. „Kær­leik­ur­inn breiðir yfir allt, trúir öllu, vinnur allt, umber allt.“ (1. Kor­in­tu­bréf 13.7). Þessi boð­skapur er und­ir­staða hinnar tvö þús­und ára trúar okkar og fjöl­margra ann­arra, sem aðhyll­ast önnur trú­ar­brögð, eða jafn­vel eng­in. Þetta er leið­ar­vísir­inn. Það þarf ekk­ert að hafa guð í þeirri leið­ar­lýs­ingu frekar en menn vilja.

Guð er ekki vanda­mál og hefur aldrei verið það en vanda­málið er að við erum komin að endi­mörkum hins byggi­lega heims. Við höfum aldrei verið jafn mörg á jörð­inni, aldrei notið meiri vel­meg­un­ar, það er að segja að með­al­tali, og aldrei ráðið yfir jafn mörgum verk­færum og vís­indum í sögu manns­ins. Við ráðum líka yfir mesta vopna­búri allra tíma og eyðum stórfé í vopna­bún­að, sem við gætum varið í bar­áttu gegn fátækt og mis­skipt­ingu. Ef sagan hefur kennt okkur eitt­hvað þá er að vopn sem til eru verða not­uð. Þessi vopn drepa þó ekki aðeins fólk, heldur geta þau eytt lífs­skil­yrðum jarð­ar­inn­ar. Í þeim sporum höfum við ekki staðið áður.

Ef við viljum hugsa um leið­ina að full­veldi manns­ins þá eigum við að minn­ast allra leið­ar­stein­anna á þeirri veg­ferð. Eitt áhrifa­mesta tækið var hið rit­aða mál. Jóhann Guten­berg ruddi ekki aðeins braut­ina fyrir öll vís­indi nútím­ans heldur gerði hann þessa kirkju­deild okkar mögu­lega, hina evang­elisku kirkju. Án prent­list­ar­innar hefðu siða­skiptin aldrei gerst og margt fleira hefði aldrei litið dags­ins ljós. Fyrir okkur Íslend­inga, sem fögnum full­veld­is­af­mæli þjóð­ar­inn­ar, hefði þjóðin ekki lif­að, ef ekki hefði verið fyrir hið rit­aða mál. Ari fróði skrif­aði á íslensku, Oddur Ein­ars­son þýddi Nýja testa­mentið á íslensku og Guð­brandur Þor­láks­son prent­aði trú­ar­rit­in, þar með talið þýð­ingu Odds, alla sína löngu bisk­ups­tíð.

Ef Ari, Oddur og Guð­brandur hefðu ekki unnið sín verk eins og þeir gerðu hefði íslenskan ekki lifað og þjóðin hefði horfið inn í aðrar þjóð­ir. Við gleymum því oft að það er ekki sjálf­sagt að við Íslend­ing­ar, nú aðeins 350 þús­und, séum enn sjálf­stæð þjóð. Við verðum að vita hverju það er að þakka og við verðum að berj­ast fyrir sjálf­stæð­inu. Það er okkar litli til­gangur og við eigum að vera hinu litla trú.

Ég tel, og er ekki einn um það, að tungu­mál­ið, íslenskan, og rit­list­in, bækur og kvæði, hafi gert okkur að þjóð sem varð­veitti menn­ingu sína í tæp 1.200 ár, á tíma þegar slíkt var alls ekki sjálf­gef­ið.

Norð­menn eiga ekki slík verk sem hér voru skrifuð og þar dafn­aði ekki þessi áhugi og ekki heldur á öðrum Norð­ur­lönd­um. Sagn­fræð­inni voru þó gerð góð skil í Dan­mörku af Saxo Grammat­icus hinum fróða eða mál­spaka en hann var sam­tíð­ar­maður Snorra Sturlu­son­ar. Saxo skrif­aði á lat­ínu, meðal ann­ars Dan­merk­ur­sögu sína.

Nor­rænar þjóð­ir, ásamt Eng­ilsöxum og Söx­um, skráðu nokkuð á þjóð­tungum sínum um 1100 fram á 13. öld en mest varð­aði það trú­ar­legt efni og lög og varð ekki eign alþýðu eins og hér. Þjóð­tungur Dana og Svía urðu einnig fyrir áhrifum frá þýsku og hjá Norð­mönnum varð danskan rit- eða bók­mál­ið.

Íslend­ingar prent­uðu til­tölu­lega eins­leitt efni frá síð­ari hluta 16. aldar og fram á síð­ari hluta 18. ald­ar, eða aðal­lega rit trú­ar­legs eðl­is. Brynjólfur Sveins­son var biskup í Skál­holti um miðja 17. öld og hafði hann mik­inn áhuga á því að hafa prent­smiðju í Skál­holti til mót­vægis við prent­smiðj­una á Hól­um. Hans hugur stóð einkum til þess að gefa út ver­ald­leg rit, eins og Íslend­inga­sögur og annað sögu­legt efni. Brynjólfur fékk leyfi til þess en það var síðar dregið til baka af höf­uðs­manni kon­ungs hér­lendis þannig að ekki varð af útgáfu Brynj­ólfs bisk­ups.

Áhug­inn á ritun hér á landi smit­aði út frá sér. Því fleiri sem skrif­uðu sög­ur, þætti, kvæði og kon­unga­sögur því meira kveikti það áhuga ann­arra og enn fleiri fóru að sinna þessu. Þannig marg­fald­að­ist upp­skeran í góðum jarð­vegi. Þegar papp­ír­inn kom voru bækur afrit­aðar á heim­ilum manna í stórum stíl, til dæmis rím­ur.

Nú háttar svo til hér í Skál­holti að við erum með bauta­stein þess­arar sögu. Bóka­safnið sem er geymt að mestu leyti í turni Skál­holts­kirkju á sér merka sögu. Það er að stofni til hið þekkta bóka­safn Þor­steins Þor­steins­sonar sýslu­manns. Þor­steinn safn­aði bókum af mik­illi alúð nær alla sína ævi. Hann seldi safnið Kára B. Helga­syni kaup­manni í Reykja­vík árið 1962.

Kári bætti við safnið áður en hann seldi það kirkj­unni. Séra Sig­ur­björn Ein­ars­son bisk­up, merkasti kirkj­unnar maður á 20. öld, hafði for­göngu um að safnið væri keypt árið 1965 til Skál­holts fyrir rúmum 50 árum, meðal ann­ars til að það færi ekki úr landi. Þá hafði séra Sig­ur­björn ekki hvað síst sögu og mik­il­vægi Skál­holts í huga.

Safn­inu hefur verið sýnd lít­ill virð­ing. Það hefur verið geymt í meira en hálfa öld í kirkju­turn­in­um. Sú saga er kirkj­unni ekki til sóma og er þar vægt til orða tek­ið. Hvað á að gera við bóka­safn­ið? Það ætti að gera góðar bæk­ur, sem tengj­ast Skál­holti og trúnni, aðgengi­legar og setja hér upp góða sýn­ing­ar­að­stöðu. Selja síðan aðrar bækur bóka­safns­ins og hugsa vel um þær bækur sem hér eru varð­veitt­ar.

Þessi stefna snýst um að sýna bók­unum og sög­unni virð­ingu. Það hefur ekki verið gert í rúm 50 ár. Auð­velt er að skipta safn­inu. Bóka­safnið er gott en það er tví­skipt. Ann­ars vegar er það les­bóka­safn eða bækur sem telj­ast ekki til fágæt­is. Hins vegar eru fágæt­is­bækur sem eiga að vera til sýnis fyrir almenn­ing.

Við varð­veitum ekki full­veldið ef við sýnum bókum ekki sóma og kunnum ekki íslensku. Rann­sókn í þrjá­tíu og fimm löndum sýnir að fjórði hver nem­andi hér­lendis les aldrei bók sér til ánægju. Í nágranna­lönd­unum er þetta hlut­fall lægra. Í fjöl­þjóð­legum könn­unum eru íslenskir nem­endur undir með­al­tali OECD í nátt­úru­vís­ind­um, í stærð­fræði og í lesskiln­ingi.

Lesskiln­ingur á Íslandi er sá lakasti á Norð­ur­lönd­um. Und­an­farin ár hefur staða Nor­egs, Dan­merkur og Sví­þjóðar batnað en versnað á Íslandi á sama tíma. Nið­ur­staðan í mörgum fjöl­þjóð­legum könn­unum um lestur í sam­burði við aðrar þjóðir er grafal­var­leg. Hins vegar eru þessar kann­anir aðeins frétt í einn eða tvo daga og svo er þetta gleymt. Það er því miður ekki áhugi á úrbótum á þessu sviði og alls ekki meðal stjórn­mála­manna. Íslenskan er í hættu, en flestum er sama. Áhuga­leysið á varð­veislu tungu­máls­ins er óskilj­an­legt hjá þess­ari fámennu þjóð sem á þó glæsta sögu með þessu tungu­máli. Í vax­andi mæli flyst ungt fólk til útlanda, ekki aðeins til að sækja sér tíma­bundna mennt­un, heldur til að setj­ast þar að. Hvernig tök­umst við á við það?

Til að tryggja full­veldi þarf auð­vitað að geta varð­veitt eigið tungu­mál. Setjum það okkur sem leið­ars­ljós og sýnum öðrum kær­leika. „Allt, sem þér vilj­ið, að aðrir menn gjöri yður, það skuluð þér og þeim gjöra“ (Matteus 7.12). Það þarf ekki einu sinni að leita trú­ar­bragð­anna fyrir slíkri hegð­un. „Hag­aðu þér eins og þú vilt að aðrir hagi sér við sömu aðstæð­ur“ (siða­boð Kant).

Það er svo merki­legt að við getum vel ímyndað okkur kær­leik­ann hjá okkar nán­ustu. Næstu 50 árin mun þjóð­inni fjölga um 100 þús­und manns og verða 75 þús­und þeirra eða þrír af hverjum fjórum 65 ára og eldri. Eldri borg­arar eru nú 50 þús­und hér­lendis en verða 125 þús­und eftir tæp 50 ár. Hvernig ætlum við að hugsa um það fólk, þegar við getum ekki einu sinni sinnt eldra fólki nú með hjúkr­un­ar­heim­il­um, lækn­is­hjálp og öðru? Hvað ætlar kirkjan að gera? Sára­lítil umræða er um þessa stað­reynd, hvort sem er innan sam­fé­lags­ins eða kirkj­unnar sér­stak­lega. Fáir gera sér grein fyrir að óhemju kostn­aður fellur til vegna þess­ara óhjá­kvæmi­legu lýð­fræði­legu breyt­inga. Heil­brigðis­kostn­aður hvers eldri borg­ara er fjórum sinnum hærri en ann­arra og fyrir hvern ein­stak­ling sem er yfir 85 ára er heil­brigðis­kostn­að­ur­inn meira að segja 11 sinnum hærri.

Ef til vill er lausnin sú að við önn­umst meira eldra fólk sjálf innan fjöl­skyldna eins og við gerðum áður fyrr þegar eldra fólk bjó með fjöl­skyldu sinni þar til það dó. Hall­dór Kiljan Lax­ness sagði að „kör hefur verið ein mik­ils­verð­ust þjóð­fé­lags­stofnun á Íslandi frá því land byggð­ist“ (Inn­an­sveit­ar­kroník­a). Ef til vill sjáum við það aftur eða hvernig ætlum við að leysa þetta stærsta vanda­mál fram­tíð­ar­inn­ar? Engin svör hafa feng­ist en spurn­ing­unni er þó að minnsta kosti varpað fram og á réttum stað, í hinni heilögu kirkju Skál­holts, mið­stöð trú­ar­iðk­unar og set­urs fyrsta bisk­ups Íslend­inga. Hér á kirkjan að taka for­ystu til verndar eldri borg­urum og af umhyggju og kær­leika. Þið sjá­ið, ágætu áheyr­end­ur, að lausnin hverf­ist enn og aftur um hug­takið náunga­kær­leika.

Hverjum stendur næst að leiða þau sinna­skipti hér­lendis og erlend­is? Auð­vitað trú­ar­hreyf­ing­um, hvort sem það eru siða­skipta­menn, kaþ­ólikk­ar, áhan­gendur Íslams eða Búdda eða ein­fald­lega þeir sem aðhyll­ast ekki trú en bera vel­vild og gæsku í hjarta sér. Það þarf ekki merki­miða í bar­áttu fyrir kær­leika. „Allt sem þér gerðuð einum minna minnstu bræðra, það hafið þér gert mér“ (Matteus 25.40).

Margt er að breyt­ast. Vél­menni munu yfir­taka störf, fólki fjölgar í Asíu og Afr­íku og mestu vís­inda­legu fram­farir sög­unnar munu sjá dags­ins ljós á næstu árum, meðal ann­ars í erfða­vís­indum og gervi­greind.

Það er talið að um 40 milljón manns séu nú þrælar í heim­inum þótt það sé alls staðar bann­að. Það voru 25 milljón þrælar fyrir 150 árum þegar þræla­hald var leyfi­legt. Fólki hefur að vísu fjölgað en á þessu sést ekki mikil aukn­ing á kristi­legu umburð­ar­lyndi.

Við höfum hlut­verki að gegna og verðum að vanda okk­ur, fámenn þjóð, sem á erfitt með að manna inn­viði nútíma­sam­fé­lags, einmitt vegna fámenn­is. Við horfum upp á minnk­andi stuðn­ing við þjóð­kirkj­una. Árið 1998 voru 90% þjóð­ar­innar í þjóð­kirkj­unni. Nú eru það 67%. Þeim hefur fækkað um fjórð­ung á 20 árum. Hvenær hrekkur kirkjan við? Þegar hlut­fallið er orðið 50%, eða hvað? En þá er kirkjan ekki þjóð­kirkja leng­ur. Hvar er frum­kvæði kirkj­unnar hér­lendis í mál­efnum barna, barna­heim­ila, hjúkr­un­ar­rýma og aðstoð við úti­gangs­fólk? Jú, það er til, en er lítið og minna en hjá trú­fé­lögum í öðrum lönd­um. Hér þarf íslenska kirkjan að taka sér tak. Kirkjan á að ganga á undan með góðu for­dæmi, hafa for­ystu um úrbætur og fara af stalli sjálf­hverfu.

„Ár skal rísa

sá er á yrkj­endur fá

og ganga síns verka á vit“ (Háva­mál 59).

Það eru ótal verk­efni framundan og margt bendir til þess að öfga­hyggja sé að ryðja sér til rúms í nágranna­lönd­unum en einnig hjá okk­ur. Það gerð­ist síð­ast í Evr­ópu fyrir 100 árum, einmitt á fyrstu árum full­veldis okk­ar. Það end­aði með skelf­ingu á fjórða ára­tug síð­ustu ald­ar. Það ber því margt að var­ast og breyt­ingar eru svo örar að við vitum minna en áður hvernig á að bregð­ast við. Þess vegna skulum við leita svara í kær­leika og umhyggju. Það er eina leiðin fram á við. Göngum þá veg­ferð sam­an.

Þakka ykkur fyr­ir.

Höf­undur er pró­fessor emeritus, fyrr­ver­andi alþing­is­maður og rektor og flutti þessa hátíð­ar­ræð­u á Skál­holts­há­tíð 22. júlí 2018.