Ísland mun hýsa afvopnunarráðstefnu NATO í lok mánaðarins. Þar verður kjarnorkuafvopnun ofarlega á blaði, þrátt fyrir að NATO hafi gagnrýnt harðlega nýlegan alþjóðlegan samning um bann við kjarnorkuvopnum (2017). Taka ætti gagnrýninni sem tækifæri til að öðlast betri skilning á sjónarmiðum þeirra sem hafa efasemdir um samninginn og til að bæta samninginn til framtíðar. Sumt af þeirri gagnrýni sem fram hefur komið er þó byggð á misskilningi sem rétt er að leiðrétta. Í eftirfarandi grein mun ég fjalla um innihald samningsins, nefna nokkrar af þeim gagnrýnisröddum sem komið hafa fram og leitast við að svara gagnrýninni.
Um hvað snýst samningur Sameinuðu þjóðanna um bann við kjarnorkuvopnum?
Samningurinn um bann við kjarnorkuvopnum frá árinu 2017 er liður í þeirri viðleitni ríkja, Rauða krossins og hundruða frjálsra félagasamtaka um allan heim, að semja um kjarnorkuafvopnun, eins og Alþjóðadómstóllinn í Haag fyrirskipaði árið 1996. Samningurinn miðar að því að koma þjóðum heims út úr kalda stríðs hugsunarhætti, þar sem vopnakapphlaup kemur í veg fyrir afvopnun og traust. Þá skuldbinda aðildarríki samningsins sig til að veita neyðaraðstoð til fórnarlamba kjarnorkusprengja komi til notkunar. Samningurinn er sögulegur áfangi í baráttunni fyrir kjarnorkuafvopnun þó hann sé ekki hafinn yfir gagnrýni frekar en aðrir samningar.
Dæmi um gagnrýni sem byggð er á misskilningi:
1. NATO: Bann við kjarnorkuvopnum er óraunhæft í núverandi öryggisumhverfi
Öllum er ljóst að útrýming kjarnorkuvopna er erfitt og flókið langtímaverkefni sem mun óhjákvæmilega standa frammi fyrir ýmis konar öryggiskreppum af mismunandi stærðargráðum. Enginn hefur talað fyrir því að öryggisumhverfið á hverjum tíma verði ekki tekið með inn í reikninginn.
Hið erfiða öryggisumhverfi hefur hringt viðvörunarbjöllum hjá flestum þjóðum, sem hafa brugðist við með því að hvetja til frekari afvopnunar með alþjóðlegu átaki. Árið 2017 skrifuðu meira en hundrað og tuttugu þjóðir undir samning um bann við kjarnorkuvopnum. Á sama tíma leggja tiltekin kjarnorkuríki og hernaðarbandalög á borð við NATO áherslu á mikilvægi kjarnorkuvopna til að tryggja eigið öryggi. Slík orðræða er til þess fallin að skapa vantraust og hvetja ríki sem eiga ekki kjarnorkuvopn til að koma sér upp kjarnorkuvopnum. Aukin útbreiðsla gerir öryggisumhverfið sífellt erfiðara. Með öðrum orðum er öryggisstefna NATO ákveðin þverstæða og hluti af því erfiða öryggisumhverfi sem við er að eiga.
2. Kenning sjötta áratugarins: Fælingarmáttur kjarnorkuvopna tryggir öryggi
Fælingarmáttur refsinga er vel þekktur. Á sama tíma er ljóst að refsingar koma ekki í veg fyrir alla glæpi. Kenning sjötta áratugarins um fælingarmátt kjarnorkuvopna er í stórum dráttum sú að allir viti að notkun gæti leitt til gagnkvæmrar gereyðingar. Þessi vitund geri það að verkum að engin þjóð muni taka fyrsta skrefið. Þannig viðhaldi kjarnorkuvopn ógnarjafnvægi í heiminum. Þeir sem trúa á eilífan mátt fælingar benda gjarnan á að þriðja heimstyrjöldin hefur ekki brotist út og að það sé vegna tilvistar kjarnorkuvopna. Hvað sem líður mögulegum fælingarmætti kjarnorkuvopna á tímum kalda stríðsins, er löngu tímabært að endurskoða forsendur kenningarinnar og hvort hún standist í breyttum heimi.
Í fyrsta lagi hefur orðið stefnubreyting hjá einstakra kjarnorku ríkjum frá áherslu á að minnka vægi kjarnorkuvopna og útrýmingu þeirra, eins og samningurinn um bann við útbreiðslu kjarnorkuvopna (1968) kveður á um, yfir í áætlanir um þróun minni og skilvirkari kjarnorkuvopn. Hugmyndin er að slík vopn megi nota til að bregðast við kjarnorkuógn, en einnig annars konar ógnum eins og til að mynda tölvuárásum. Með öðrum orðum er verið að leggja drög að því að kjarnorkuvopn verði raunhæfari kostur um leið og þröskuldurinn fyrir notkun er lækkaður.
Í öðru lagi byggir sú von sem bundin er við ógnarjafnvægi á þeirri trú að pólitískir leiðtogar muni alltaf stjórnast af heilbrigðri skynsemi. Benda verður á að fælingarmáttur kjarnorkuvopna er ekki náttúrulögmál heldur pólitískur. Þá byggir kenningin á heimsmynd kalda stríðsins, þegar ríki höfðu nær einokun á beitingu skipulegs ofbeldis gagnvart öðrum ríkjum. Núverandi heimsmynd er mun flóknari. Til að mynda er vitað að nokkrir hryðjuverkahópar hafa hug á að komast yfir kjarnorkuvopn. Ekki er víst að fæling virki með sama hætti á þá sem telja sig vera að þjóna æðri tilgangi og stefna á uppskeru hinum megin grafar. Þeim gæti staðið á sama um afleiðingar gagnárásar, þar sem þeir samsama sig ekki endilega sínu heimaríki. Þá eru kjarnorkuslys algerlega ónæm fyrir fælingu. Slíkar ógnir kalla sem aldrei fyrr á að hætt verði að hvetja til útbreiðslu kjarnorkuvopna og að þeim vopnum sem til eru verði eytt.
3. Einstaka kjarnorkuríki: Tilgangslaust er að skrifa undir bann á meðan kjarnorkuríkin standa utan við samninginn
Nítján ríki hafa fullgilt samninginn. Samningurinn mun taka gildi þegar 50 ríki hafa fullgilt hann. Samningurinn verður aðeins lagalega bindandi fyrir ríki sem eiga aðild að honum. Ekkert kjarnorkuvopna ríki hefur skrifað undir samninginn. Þess vegna telja sumir að það sé tilgangslaust fyrir Ísland að skrifa undir. Staðreyndin er sú að margir alþjóðlegir samningar hafa verið gerðir við þessar aðstæður og síðar öðlast alþjóðlega viðurkenningu. Alþjóðlegir samningar skapa ný viðmið, sem hafa á endanum jákvæð áhrif á hegðun ríkja, bæði þeirra sem eiga aðild að þeim en einnig ríkja sem kjósa að standa fyrir utan. Auk þess er bann til þess fallið að þvælast fyrir framleiðendum slíkra vopna og gera flutning þeirra erfiðari, svo fátt eitt sé nefnt.
Samningurinn um bann við notkun jarðsprengna er dæmi um samning sem byrjaði að frumkvæði ríkja sem áttu engar jarðsprengjur. Með tímanum varð samningurinn almennur. Það sama var uppi á teningnum þegar klasasprengjur og líf- og efnavopn voru bönnuð. Kjarnorkuvopn eru einu gereyðingarvopnin sem hafa ekki enn verið bönnuð með beinum hætti, þrátt fyrir að eyðileggjandi máttur þeirra sé meiri en allra annarra vopna.
4. NATO: Samningurinn um bann stuðlar að sundrungu meðal ríkja, í stað þeirrar einingar sem fyrir var
Kjarnorkuafvopnun er gríðarstórt verkefni sem eðli málsins samkvæmt krefst margvíslegra aðgerða. Þess vegna hafa ýmis konar samningar og skref verið stigin til að skapa aðstæður fyrir afvopnun. Samningurinn um bann við kjarnorkuvopnum (2017) er liður í þessu sameiginlega átaki. Kjarnorkuríkin hafa tekið þátt í þessu verkefni með því að fækka kjarnorkuvopnum sínum mjög frá tíma kalda stríðsins.
Samningurinn um bann við útbreiðslu kjarnorkuvopna frá árinu 1968 (NPT), sem flest ríki eiga aðild að, kveður í stórum dráttum á um að þau ríki sem eiga ekki kjarnorkuvopn, skuldbinda sig til að koma sér ekki upp slíkum vopnum. Sú skuldbinding er gerð í trausti þess að kjarnorkuvopna ríkin, sem einnig skrifuðu undir samninginn, standi við þá skuldbindingu sína að útrýma sínum kjarnorkuvopnum. 27 árum eftir lok kalda stríðsins hafa kjarnorkuvopna ríkin ekki enn útrýmt kjarnorkuvopnum sínum og kjarnorkuvopn hafa breiðast út til fleiri ríkja. Þá hafa einstaka kjarnorkuvopna ríki boðað aukið vægi vopnanna á komandi árum.
Flestum ríkjum heims er því orðið ljóst að nauðsynlegt sé að bregðast við þróuninni svo ekki komi til kjarnorku kapphlaups og frekar útbreiðslu með ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir öll ríki, einnig núverandi kjarnorkuvopna ríki. Þannig er samningurinn um bann við kjarnorkuvopnum svar við sundrungu og öflug tilraun til að brúa bilið, ekki ástæða sundrungar. Því miður sáu kjarnorkuríkin sér ekki fært að taka þátt í gerð samningsins og setja þannig mark sitt á hann. Sú staðreynd ætti ekki að koma í veg fyrir að framlagi kjarnorkuríkja í formi gagnrýni á samninginn sé tekið með opnum örmum og sem tækifæri til að bæta samninginn og auka öryggi allra til framtíðar.
5. NATO: Samningurinn grefur undan samningnum um bann við útbreiðslu kjarnorkuvopna
Samningurinn um bann við útbreiðslu kjarnorkuvopna (NPT) takmarkar ekki á nokkurn hátt frekari viðleitni í sömu átt. Þvert á móti krefst samningurinn frekari ráðstafana. Samningurinn um bann við kjarnorkuvopnum (2017) er ein af þeim ráðstöfunum sem gerðar hafa verið til að styrkja NPT samninginn.
Samningurinn um bann leysir ekkert ríki frá öðrum skuldbindingum sem miða að því að draga úr hættu vegna kjarnorkuvopna, sem nauðsynlegt er að gera tímabundið, á meðan kjarnorkuvopnum hefur ekki verið útrýmt.
6. Einstaka kjarnorkuríki: Mannúðarsjónarmið hafa afvegaleitt umræðuna
Áhugi hryðjuverkahópa á kjarnorkuvopnum, sú stefna einstaka ríkja að þróa skilvirkari kjarnorkuvopn og óstöðugt öryggisumhverfi í heiminum gerir það að verkum að við þurfum að fara að hugsa út í afleiðingar þess að kjarnorkuvopn verði notuð og hvort við séum í raun tilbúin til að styðja að svarað verði í sömu mynt.
Samningurinn um bann við kjarnorkuvopnum byggir á því að afleiðingar kjarnorkusprengja á fólk séu svo skelfilegar að það sé algjörlega óásættanlegt að hætta sé á að þau verði notuð á ný. Vert er að minnast afleiðinga þeirra tiltölulega litlu sprengja sem var varpað á Hírósíma og Nagasaki. Enn fæðast börn í Japan með skemmd gen 73 árum eftir atburðina. Tiltekin kjarnorku ríki hafa ályktað að allt tal um afleiðingar kjarnorkusprengja á fólk sé tilraun til að afvegaleiða umræðuna. Slíkar ályktanir sýna að ekki eru öll ríki tilbúin til að horfast í augu við allar hliðar málsins og að þau óttast að varpað sé ljósi á hvað felst í stefnu þeirra. Almenn umræða um afleiðingar kjarnorkusprengja getur sett mikilvægan þrýsting á ríki og að lokum neytt þau til að uppfylla þær skyldur sem þau sjálf hafa undirgengist.
Höfundur er með BA próf í heimspeki og lögfræði og skrifar nú meistararitgerði um möguleikann á að norðurskautið verði kjarnorkuvopnalaust svæði.
