Frumvarpið sem samþykkt var á Alþingi fyrir skömmu og veitir ráðherra heimild til að gefa út bráðabirgðaleyfi í fiskeldisgeiranum, með ákveðnum skilyrðum, vegur ekki að umhverfiskröfum í greininni. Það tekur á galla í málsmeðferð við veitingu leyfa. Auðvitað eru fiskeldismál ýmislegt annað en umhverfismál. Þau varða bæði stjórnsýslu og lagaumhverfi. Frumvarpið beinist fyrst og fremst að þeim flötum fiskeldis.
Harðir gagnrýnendur fiskeldis fundu ágalla í allgömlu en gildu leyfi og kærðu leyfisveitinguna, byggða á samþykktri matsskýrslu. Fyrirtæki í fiskeldi höfðu unnið eftir leyfinu, hvað sem þessum ágalla leið. Snýst hann sjálfur um einhvern þann beina þátt umhverfismála sem varðar fiskeldi á Vestfjörðum eða Austfjörðum? Snýst hann til dæmis um skort á upplýsingum um lífræna mengun af fiskeldi eða um umhverfisóvænan búnað? Snýst hann um vanmat á erfðamengunarhættu af opnu sjókvíaeldi? Nei, hann snýst um ekkert af þessu. Hann snýst um vöntun á tilteknum efnisþætti, valkostamati, sem venjulega er í öllum skýrslum um mat á umhverfisáhrifum, alveg óháð því hvað slíkt mat bæri fram. Ég hef unnið að mati á umhverfisáhrifum framkvæmda, að vísu fyrir allmörgum árum. Skýrslur sérfræðinganna hafa þá innihaldið helstu valkosti við viðkomandi framkvæmd (og mat á þeim), líka þá sem myndu teljast óraunhæfir að mati framkvæmdaaðilans.
Í þá skýrslu sem hér er til umræðu vantar umfjöllun um valkosti, jafnt um geldfiskaeldi, ef því er að skipta, um lokaðar eldiskvíar eða hvað eina, kannski jafnvel um núllkostinn sjálfan – alls ekkert fiskeldi. Kostir sem þarna hefðu átt að vera voru taldir óraunhæfir af fyrirtækjunum sem skiluðu sinni matsskýrslu, jafnt sem af Skipulagsstofnun sjálfri. Úrskurðarnefnd kærumála mat sem svo, í ljósi lagaumhverfisins, að þessi vöntun væri nægilega alvarleg til að ógilda leyfið. Um þetta snýst frumvarpið. Þetta er tilefnið. Tilefnið er formgalli sem skóp óvissu og samfélagshættu af skyndilegri lokun fiskeldis en allir vita að það er undirstaða framleiðsluatvinnuvega í nokkrum byggðum. Frumvarpið snýst ekki um umhverfisáhrif fiskeldis í sjálfu sér, heldur um þessa formgalla á leyfisveitingunni.
Vissulega standa umhverfismál opin í bakgrunninum vegna þess að mat á valkostum sem vantaði snertir þau mál og sjálfbærni atvinnugreinarinnar. Með frumvarpinu er einfaldlega opnað fyrir að matið á umhverfisáhrifum verði lagfært (eða endurtekið) og þessir tveir eða þrír eða fjórir kostir sem ekki eru þar, verði þar. Ekki er verið að kollvarpa úrskurði nefndarinnar né taka afstöðu til ólíkra framleiðsluleiða í fiskeldi. Sem sagt: Það er verið að opna á röksemdir fyrir eða á móti efnisatriðum og helstu öðrum kostum í fiskeldi. Það er verið að opna á frekari umfjöllun um einmitt umhverfisáhrif og raunhæfni annarra kosta í fiskeldi, hver svo sem niðurstaðan verður. Þetta er auðvitað öllum til góðs. Samtímis kemur lagafrumvarpið í veg fyrir stórt efnahags- og samfélagstjón, í samræmi við fresti sem í frumvarpinu eru. Það er ekki gefinn neinn afsláttur í umhverfismálum með því að leyfa útgáfu bráðabirgðaleyfis til 10 mánaða með aðra 10 mánuði til vara, heldur er hér verið að koma til móts við galla á málsmeðferð er veldur skyndilegri leyfissviptingu í rekstri sem ekki hefur verið stöðvaður í allnokkur ár vegna óæskilegra umhverfisáhrifa.
Atvinnuveganefnd er sú fagnefnd Alþingis, sem fjallar um frumvarpið. Umhverfis- og samgöngunefnd mun að sjálfsögðu ræða áfram á sínum fundum um fiskeldi og fræðast um lagarammana, kosti eldisins og galla. Og hún mun fjalla um fiskeldi í heildrænu frumvarpi sem nú er í pípunum.
Ég sem Vinstri grænn þingmaður geri mér vel grein fyrir mikilvægi, og um leið umhverfisáhættu hóflegs fiskeldis. Geri mér grein fyrir gildi áhættumats og mótvægisaðgerða og fyrir nauðsyn þróunar í átt að umhverfisvænum atvinnuvegi. Ég sé fyrir mér lág þolmörk fiskeldis á Íslandi, sé fyrir mér þýðinguna fyrir líflegar byggðir og matvælaframleiðslu, ekki bara á Íslandi heldur í heiminum öllum, meira að segja í nafni umhverfismála, einkum þegar fram í sækir.
Fiskeldi þróaðist í fyrstu hratt hér á landi, án nægilegra girðinga og reglna, en varð að helsta atvinnuvegi heils landshluta og sterkum atvinnuvegi í öðrum landshluta. Þá ábyrgð verðum við að axla og sjá til þess að sjálfbærni gildi í öllum þremur hlutum þess hugtaks, sem er náttúran, samfélagið og efnahagurinn í jafnvægi. Það tekur eflaust einhvern árafjölda, en gerist ekki með því að láta gallað regluverk stýra þróuninni. Umrætt frumvarp er verkfæri til þess að koma til móts við fylgjendur og andstæðinga fiskeldis í hefðbundnum sjókvíum með því að opna fyrir endurskoðun á tilteknum þáttum í mati á umhverfisáhrifum sem varða atvinnugreinina.
Höfundur er þingmaður Vinstri grænna.
