Við hjón buðum börn­um, tengda­börnum og ­barna­börnum okkar til mál­tíðar um dag­inn. Sam­tals 18 manns og vant­aði þó einn gaur. Þetta er allt skyn­samir ein­stak­lingar og hafa gaman af að velta fyrir sér­ alls­kon­ar. Eitt mál sem drepið var á snerti spurn­ing­una hvort ætti að segja ­börn­unum (þeim yngstu auð­vit­að) hvort jóla­svein­arnir væru til eða ekki. Kjarn­i um­ræð­unnar var hvort það væri sið­ferði­lega rétt að ljúga að börnum sín­um.

Hér er ekki ætlun að ræða þetta fræði­lega heldur fara yfir umræð­una um jóla­sveina á síð­ustu árum. Heldur verður ekki gerð ­grein fyrir umræðum föl­skyld­unnar né ein­hverjum sér­tækum nið­ur­stöð­u­m. 

Sið­mennt gleði­spill­ir?

Í byrjun des­em­ber árið 2012 stóð Sið­mennt ­fyrir heim­speki­kaffi um spurn­ing­una: „Er sið­ferði­lega rétt að segja börn­unum að jóla­sveinar séu til?“ Heim­spek­ing­arnir Eyja Mar­grét Brynjars­dóttir og Jóhann ­Björns­son voru meintu Grinch-ar í mál­inu og veltu þessu mik­il­væga máli fyr­ir­ ­sér eins og um væri að ræða ein af stóru til­vist­ar­spurn­ing­un­um..

Málið vakti væg­ast sagt ótrú­leg við­brögð. Sið­mennt var sakað um að eyði­leggja upp­eldi barna og taka frá þeim fal­lega ­upp­lifun og fleira og fleira og fleira. Málið var svo alvar­legt að það end­aði í spjall­þáttum ljós­vaka­miðla, lærðum greinum dag­blaða, kommenta­kerfum um víð­an ­völl og síðan í sjálfu Kast­ljósi.

En allir sem æstu sig upp úr öllu vald­i höfðu að sjálf­sögðu EKKI hlustað á heim­speki­kaffið heldur mynd­uðu sér skoð­un áður en af því varð. Úr varð týpísk umræða a la blogg­svæði miðla.

Níu árum áður en Sið­mennt ákvað að bjóða ­upp á heim­speki­kaffið um þessa mik­il­vægu spurn­ingu hafði Eyja Mar­grét reynd­ar svarað spurn­ing­unni á Vís­inda­vefn­um. Þar veltir hún upp dæmum um aðstæður þar ­sem sið­ferði­lega væri rétt að ljúgja og síðan aðstæðum sem ekki er verj­andi að beita rang­ind­um.

Eyja Mar­grét, eins og sann­ur heim­spek­ing­ur, segir m.a. á Vís­inda­vefn­um: „Við ­getum þá spurt: er sið­ferði­lega rétt að segja ein­hverjum ósatt ef það er hon­um til góðs? Hér verður spurn­ing­unni ekki svarað heldur er henni vísað til­ ­les­and­ans.“ og lætur okkur eftir að kryfja málið sjálf!

Ég ætla að pósta hér vanga­veltum í kring­um þessa miklu spurn­ingu svo þið sjáið hversu alvar­legt málið er. Fyrst kemur svar Eyju Mar­grétar á Vís­inda­vefn­um, en hún var ein af meintum Grinch-unum í heim­speki­kaff­inu.

 Jó­hann fylgdi sjálf­sögðu for­dæmi Eyju Mar­grétar og hag­aði sér eins og heim­spek­ingur enda er hann það og setti þessi skrif á síðu sinni:

„Sem lið í að und­ir­búa mig fyrir sam­ræð­urn­ar á­kvað ég að leggja spurn­ing­una ­fyrir nem­endur mína í heim­speki við Rétt­ar­holts­skóla og fá álit þeirra.  Óskaði ég eftir því að þau kæmu bæði með rök á móti og með því að börn fengju að vita það að jóla­svein­ar væru ekki til. Síðan fór fram heim­speki­leg ­sam­ræða um málið og hin ýmsu sjón­ar­horn komu upp.“

Hug­myndir nem­enda Jóhanns má finna í færslu hans og eru þær ein­stak­lega áhuga­verð­ar. Hér birti ég aðeins örfá dæmi um hug­mynda­auðgi nem­end­anna og hvet alla til að lesa færsl­una þar sem fleiri ­snilldar rök koma fram bæði með og á móti afhjúpun jóla­sveina:

„Ef for­eldrar vilja spara ­pen­inga (þurfa þá ekki að kaupa dót í skó­inn). Mótrök en það þarf ekki að kosta ­mik­ið, þú getur t.d. gefið mandar­ínu sem var hvort sem er til.

Börnin eiga rétt á því að trúa því sem er ­skemmti­legt.

Jóla­sveinn­inn er gleði­gjafi.

Er betra að lifa ham­ingju­samur eða glað­ur í lygi en óham­ingja­samur í sann­leika?

Er það börn­unum í raun til góðs að trúa á jóla­vein­inn?“

Nokkur fjöldi sótti heim­speki­kaffið og að loknum erindum spruttu ansi fróð­legar og skemmti­legar umræður meðal þátt­tak­enda á milli þess sem þeir fengu sér kaffi og kruð­erí.

Jóla­svein­ar, prestar og Jesú

En það er ekki ein­ungis Sið­mennt sem stóð að til­ræði við jóla­svein­inn. Þekkt er þegar prestur hér á landi upp­lýsti börn­in í sókn sinni að jóla­sveinn­inn væri ekki til og þá Grýla og Leppalúði ekki heldur og það kortér fyrir jól. Upp varð fótur og fit og prest­ur­inn tek­inn á tepp­ið.

 Jónas Krist­jáns­son tók upp hansk­ann fyrir prest­inn og skrif­aði m.a.:

„Ver­ið ­get­ur, að sá jóla­sveinn spari starfs­fólki leik­skóla góðar hug­myndir við að hafa ofan af fyrir börn­unum á jóla­föst­unni. En vit­leysan gengur of langt, þeg­ar ­for­eldrar eru farnir að gefa börnum gjöf á hverjum degi í fjórar vik­ur. Þá er kom­inn tími til, að séra Flóki segi stopp.

Hvort ­sem íslenzku jóla­svein­arnir eru til eða ekki, þá er öruggt, að rauð­klædd­i jóla­sveinn­inn er alveg laus við að vera til. Og börnin eiga heimt­ingu á að fá að vita það.“

Rús­ínan í pyslu­end­anum er síðan hvern­ig Baptista­kirkjan svarar spurn­ing­unni: „Af hverju að trúa á Jesú Krist en ekki jóla­svein­inn“. Ég verð að segja að fátt er um rök þrátt fyrir að vera fjöl­mörg að sögn svar­and­ans í eyði­mörk­inni og þá helst að mið­dep­ill dagtals­ins míns sé – einmitt hinn eini sanni Jesú Krist­ur!

Prest­arnir í ofan­greindum málum hefðu að mínu mati mátt, auk þess að afneita jóla­sveinum þrisvar, að kom­ast að svip­aðri nið­ur­stöðu um ó­sýni­lega vini sína.

Jóla­svein­arnir hand­bendi bissnissafla?

Að mínu mati er rétt að draga fram að allt með  jóla­sveina er nátt­úru­lega kaos. Eru þeir 13 eða bara einn? Af hverju eru þeir allt í einu góð­ir? Af hverju nota sumir for­eldrar þá sem hluti af upp­eld­in­u? „Ef þú ferð ekki að sofa þá . . . !“

Í gamla daga voru Grýla og Leppalúði hið ­mesta hyski og ill­menni og synir þeirra litlu betri. Vita börnin að sam­kvæmt frá­sögn átti Grýla þá Bola og Gust fyrir eig­in­menn og Leppalúði er sá þriðji? Því er haldið fram að hún hafi étið þá tvo fyrst nefndu!

En hvað með fornu heiti jóla­svein­anna? Lepp­ur, Skrepp­ur, Láp­ur, Skráp­ur, Lang­legg­ur, Skjóða, Völu­stakkur og Bóla, í þeirri ­út­gáfu af ljóð­inu sem kunn­ari er. Þröst­ur, Þránd­ur, Böðv­ar, Brynki, Boll­i, Hnúta, Kopp­ur, Kyppa, Strokk­ur, Strympa, Dall­ur, Dáni, Sleggja, Sláni, Djang­i, Skotta. Sig­hvatur og Syrpa.

Nú eða Tíf­ill, Tút­ur, Baggi, Lút­ur, Rauð­ur­, Redda, Stein­grímur og Sledda, Lækj­ar­æs­ir, Bjálm­inn sjálf­ur, ­Bjálm­ans barn­ið, Lit­lip­ung­ur, Örva­drumb­ur.

Ekk­ert af þessum nöfnum er lengur not­að.

Af því ég nefndi börn mín í upp­hafi ­grein­ar­innar þá vakti ýmis­legt efa­semdir þeirra um til­vist sveinka þeg­ar þau voru börn. Stærsta áfallið var að á meðan þau voru að fá ein­faldar og þægi­legar skógjafir eins og mandar­ínur og nýbak­aðar smákökur úr eld­hús­i ­for­eldr­anna og afar sjaldan kart­öfl­ur. En stúlka ofar í stiga­gang­inum fékk ­mynd­bands­tæki einn dag­inn og sjón­varp hinn dag­inn! Það fannst börnum okkar hjóna  merki um mis­mun­un og reyndi þá á útskýr­ing­ar­hæfni for­eldr­anna (og hæfn­ina að segja fal­lega ósatt).

Þess utan trufla skógjafir svefn barna þar ­sem þau taka upp á því að vakna á nótt­unni til að skoða í skó­inn og koma örþreytt í skól­ann mis­sæl með hvað jóla­sveinn­inn þann dag­inn bar í hann!

Nútíma jóla­svein­arnir 13 eru gengnir í björg mark­aðs­hyggj­unn­ar! Þeir eru óspart not­aðir til þess að selja for­eldrum alls­konar dót og drasl. Þeir meira að segja mæta í nóv­em­ber til byggða í sér­verk­efni í versl­unum og við opnun alls­konar mark­aða og eru á fullu fyrsta í að­ventu þó opin­ber­lega séu 12 dagar þar til fyrsti jóla­sveinn á að koma til­ ­byggða!

Bíddu, bíddu - hver er svo nið­ur­stað­an?

Ég ætla nú ekki að auð­velda þetta með því að setja hér nið­ur­stöðu Eyju og Jóhanns. Það er hægt að lesa úr þeirra ­mál­flutn­ingi! En umræðu­efnið er ein­stak­lega fróð­legt, skemmti­legt og get­ur ­valdið deilum eins og dæmin sanna.

Ég játa hér í lok greinar að ég laug að ­börn­unum mínum og gaf þeim í skó­inn. Sé ekk­ert eftir því þar sem þau komust að því seint um síðir að þetta var ekki raun­veru­leik­inn.

Minni á að Stekkja­staur kemur í bæinn að­far­arnótt 12. des­em­ber!

P.S. Ekki leyfa börnum undir 8 ára að lesa grein­ina!