Sú krafa sem heyr­ist hvað hæst í yfir­stand­andi kjara­samn­inga­lotu um að laun dugi fyrir fram­færslu er afar skilj­an­leg. Í kröfu­gerð SGS segir t.d. að „launa­fólk geti fram­fleytt sér á dag­vinnu­launum og þau mæti opin­berum fram­færslu­við­mið­u­m“. Nýjasta dæmið um þessa áherslu má sjá í grein starfs­manns Efl­ingar, Stef­áns Ólafs­son­ar, í Kjarn­anum þann 3. jan­úar síð­ast­lið­inn. Lestur þeirrar greinar leiðir þó ber­lega í ljós að krafan um að laun dugi fyrir opin­berum fram­færslu­við­miðum bygg­ist á slysa­legum mis­skiln­ingi.

Í grein­inni er not­ast við dæmi­gert neyslu­við­mið félags­mála­ráðu­neyt­is­ins (áður vel­ferð­ar­ráðu­neyt­is­ins) fyrir barn­lausan ein­stak­ling árið 2017 á verð­lagi árs­ins 2018. Árið 2017 var þetta við­mið 223 þús­und krónur en skv. höf­undi grein­ar­innar var það 229 þús­und krónur árið 2018. Fyrir utan að horft er fram­hjá vaxta- og hús­næð­is­bótum er vand­inn er sá að við­mið þetta er ekki með nokkru móti eðli­legur mæli­kvarði fyrir ein­hvers­konar „lág­marks fram­færslu­kostn­að­i“. Skoðum nán­ar.

Tilgangur neyslu­við­miða félags­mála­ráðu­neyt­is­ins skv. skýrslu ráðu­neyt­is­ins er „…að veita heim­ilum í land­inu aðgang að við­miðum til hlið­sjónar við áætlun eigin útgjalda. Auk þess geta slík við­mið komið að notum við fjár­hags­ráð­gjöf fyrir ein­stak­linga og verið til hlið­sjónar þegar teknar eru ákvarð­anir um fjár­hæðir sem tengj­ast fram­færslu.“ Þá segir í fram­hald­inu að neyslu­við­mið „… eru hvorki end­an­legur mæli­kvarði á hvað telst nægj­an­leg neysla ein­stakra heim­ila né dómur um hvað ein­stakar fjöl­skyldur þurfa sér til fram­fær­is.“ Túlkun ráðu­neyt­is­ins á birt­ingu þess­ara neyslu­við­miða er þannig í and­stöðu við rök­stuðn­ing verka­lýðs­fé­laga á kröfum um stór­fellda hækkun launa­taxta. Rétt er að nefna að fleiri fram­færslu­við­mið eru til, t.d. við­mið umboðs­manns skuld­ara sem byggir á sam­bæri­legri aðferða­fræði.

Neyslu­við­mið félags­mála­ráðu­neyt­is­ins eru tvö. Ann­ars vegar er það fyrr­nefnt dæmi­gert við­mið sem bygg­ist á mið­gildi neyslu heim­ila eftir fjölda barna og full­orðna, auk ann­arra þátta, sam­kvæmt rann­sókn Hag­stofu Íslands. Það við­mið end­ur­speglar útgjöld heim­ilis sem eru meiri en hjá helm­ingi sam­bæri­legra heim­ila en minni hjá hinum helm­ingi heim­ila. Við þetta við­mið er not­ast í fyrr­nefndri grein – neyslu­við­mið þar sem eng­inn skal vera með minni neyslu en helm­ingur lands­manna. Eðli máls­ins sam­kvæmt er frá­leitt og ómögu­legt að nota slíkt við­mið sem lág­mark­s­við­mið.

Hins vegar eru það grunn­við­mið sem „…eiga að gefa vís­bend­ingu um hver lág­marks­út­gjöld geti verið í ákveðnum útgjalda­flokk­um“. Þau við­mið eru hjá flestum heim­il­is­gerðum um 40-60% lægri en dæmi­gerða við­mið­ið. Til dæmis er dæmi­gert neyslu­við­mið, án hús­næð­is, fyrir barn­lausan ein­stak­ling á höf­uð­borg­ar­svæð­inu 229 þús­und krónur á verð­lagi 2018 á meðan grunn­við­mið er 95 þús­und krónur (223 og 93 þús­und á verð­lagi 2017 sbr. graf). Með rök­semdum Stef­áns Ólafs­sonar hér að ofan er því lág­marks­fram­færsla fyrir barn­lausan ein­stak­ling, með hús­næði, nær því að vera um 220 þús­und krónur á mán­uði á verð­lagi 2018, þ.e. sam­tala grunn­við­miðs (95 þús­und krón­ur) og það sem kallað er lág­marks­hús­næð­is­kostn­aður (125 þús­und krón­ur). Það er tölu­vert lægri upp­hæð en útborguð lág­marks­laun eru í dag.

Þessi notkun á dæmi­gerðu neyslu­við­miði félags­mála­ráðu­neyt­is­ins setur köfu­gerðir verka­lýðs­fé­lag­anna í nýtt sam­hengi. Beit­ing þessa við­miðs við kröfu­gerð veldur því að þriðju hæstu lág­marks­laun í heimi dugi ekki til að lifa af og leiða til kröfu um að útborguð lág­marks­laun nán­ast tvö­fald­ist á skömmum tíma. Eðli kröf­unnar um 425.000 króna skatt­frjáls lág­marks mán­að­ar­laun kemur enn skýrar í ljós þegar hún er borin saman við nið­ur­stöður Hag­stof­unnar um reglu­leg laun full­vinn­andi ein­stak­lings. Með­al­laun­in, sem voru 585 þ.kr. árið 2017, skila nán­ast jafn miklu í vas­ann og ætluð lág­marks­laun eða 427 þ.kr eftir skatt. Þannig myndi laun­þegi á lág­marks­launum ná að lifa skv. dæmi­gerðu neyslu­við­miði félags­mála­ráðu­neyt­is­ins. Fleiri dæmi eru um þessa notkun á mið­gildi útgjalda (dæmi­gerða neyslu­við­mið­ið) sem mæli­kvarða á lág­marks­fram­færslu og það skýrasta er lík­lega í aug­lýs­ingu LÍV, SGS og VR sem birt­ist í októ­ber á síð­asta ári.

Góð sam­fé­lög leggja sig fram um að fólk fái tæki­færi til þess að afla tekna fyrir sig og sína svo það geti lifað sóma­sam­legu lífi. Ef það stendur ein­hverjum ekki til boða, t.d. vegna veik­inda eða fötl­un­ar, þá á sam­fé­lagið og vel­ferð­ar­kerfið að grípa fólk og styðja við það. Krafan um að lág­marks­laun og bætur dugi fyrir fram­færslu er því eðli­leg og skilj­an­leg. Vand­inn er sá að ekki er til einn mæli­kvarði á hvað þarf til fram­færslu líkt og félags­mála­ráðu­neytið bendir á.

Mik­il­vægt er að ákvarð­anir á vinnu­mark­aði og hjá hinu opin­bera um lág­marks­fram­færslu byggi ekki á fölskum for­send­um. Þess vegna þarf að halda til haga að það er stærð­fræði­lega ómögu­legt að eng­inn geti verið undir Með­al­-Jóni og -Gunnu þegar kemur að neyslu heim­ila, nema neysla allra sé sú sama líkt sést á með­fylgj­andi sýni­dæmi. Krafan um að laun fylgi dæmi­gerðum neyslu­út­gjöldum getur því aldrei verið grund­völlur ákvarð­ana um launa­breyt­ingar í land­inu og er skað­leg upp­lýstri umræðu. Von­andi eru slík vinnu­brögð ekki það sem koma skal í kjara­við­ræðum árs­ins 2019.

Höf­undur er hag­fræð­ingur Við­skipta­ráðs Íslands.

Krafa verka­lýðs­fé­lag­anna er að allir geti staðið straum af mið­gild­is­út­gjöldum sem gengur aðeins upp ef útgjöld allra eru þau sömu eins og hópur B sýn­ir. Verði aftur á móti gengið að kröf­unum mun mið­gildi neyslu­út­gjalda hækka, sem kallar á frek­ari hækkun lág­marks­launa til sam­ræmis við dæmi­gerða neyslu­við­mið­ið. Þannig mynd­ast spírall sem engan enda tek­ur.