Það má nálg­ast ákvarð­anir um fjár­fest­ingar á marga vegu, en eitt sem er lítið fjallað um er mis­mun­ur­inn á því að stefna að Excel­á­góða eða flæð­isá­góða.

Excel­á­góða­hugsun snýst um að leggja áherslu á töl­una sem táknar beinan hagnað á til­tek­inni aðgerð á til­teknu augna­bliki. Með því að gleðja Stóra Excel skjalið á Himnum með hámörkun beins reikn­an­legs hagn­aðar eru rétt­læt­ing­arnar óhagg­andi og allir geta skilið þær. Í þeirri nálgun er nán­ast alltaf best að borga upp skuldir í efsta for­gangi, þar sem vextir kosta pen­inga.

Und­an­tekn­ingin er ef þú dettur niður á díl þar sem hægt er að fjár­festa og fá meiri ágóða en vext­irnir kosta. Þetta kallast ­vaxta­muna­við­skipti, og eru ær og kýr margra sem ætla sér að verða rík­ir.

Allt er betra í flæði

En sé litið fram­hjá klass­ísk­ustu gerðum auð­jöfra – verð­bréfa­miðl­ara og álíka – og að þeim sem eru rík­astir allra, þá sést að þeir fjár­festa allir í flæð­isá­góða. Flæð­isá­góði snýst um að ein­beta sér að því hvar er hægt að búa til sjálf­bært flæði sem gefur enda­laust af sér. Í þeirri hugsun skiptir auð­vitað máli að halda kostn­aði niðri, og vaxta­kostn­aður er ekki þar und­an­skil­inn, en oft er skyn­sam­legra sam­kvæmt þess­ari nálgun að sætta sig við aðeins hærri kostnað til skamms tíma ef það gefur tæki­færi til að byggja nýtt flæði.

Til dæmis gæti ein­hver útgerð veitt þorsk úr sjón­um, fryst hann um borð, hent honum beint í gám og sent úr landi, og fengið 50 kr. á kílóið í hagnað þegar allt er sam­an­tek­ið. Og fyr­ir­tækið gæti vissu­lega rétt­lætt það að gera þetta í stað þess að koma með fisk­inn ferskan í land, full­vinna hann þar, og selja til­búna fisk­rétti úr landi með 40 kr. hagnað per kíló þegar upp er stað­ið. Því gagn­vart Excel skjal­inu er hreini ágóð­inn betri með Excel­á­góða­hugs­un­inni, svo munar 10 kr. á kíló!

En miklu fleiri njóta góðs í sam­fé­lag­inu þegar áherslan er á flæð­ið. Virð­is­aukn­ingin á sér stað í nær­tæk­ari keðju. Og það er lík­legra að það geti leitt af sér frek­ari tæki­færi í fram­tíð­inni. Flæð­is­hugs­unin skilar bæði góðum pen­ing og meiri mögu­leikum á meiri pen­ingum í fram­tíð­inni. Það sem þarf að gera til að njóta þessa ávinn­ings er að lengja í virð­is­keðj­unni, sem skilur eftir sig ýmis­konar afleiddan hagn­að, ávinn­ing og sam­fé­lags­legan ábáta.

Hvernig á rík­is­sjóður að virka?

Meðan það er ekki hægt fyrir almenn­ing sem á ekk­ert í útgerð­inni eða öðrum fyr­ir­tækjum að gera heimt­ingu á því að útgerðin hugsi út frá flæð­inu, þá er algjör­lega eðli­legt að gera heimt­ingu á því að ríkið hugsi svona. Ímyndum okkur tvo val­kosti:

1) Við greiðum niður skuldir upp á 10 millj­arða króna.

2) Við eyðum 10 millj­örðum króna í inn­viða­upp­bygg­ingu.

Í báðum til­fellum fara 10 millj­arðar út úr rík­is­sjóði, en í öðru til­fell­inu fer pen­ing­ur­inn bara til kröfu­hafa og þá er sagan búin. Vaxta­kostn­aður rík­is­sjóðs lækkar og Stóra Excel skjalið á Himnum er ánægt.

Í hinu til­fell­inu fær fullt af fólki vinnu við að byggja upp inn­við­ina, heim­ilin geta notað inn­við­ina til að spara og fyr­ir­tækin geta notað þau til að græða. Sam­fé­lög vaxa og dafna, og þótt þau vissu­lega þurfi enn að bera vaxta­kostn­að­inn af þessum tíu millj­örð­um, þá eru þau lík­lega betur í stakk búin til þess.

Ávinn­ing­ur­inn af val­kosti 1 er að auð­reikn­an­legir vextir sparast, en ávinn­ing­ur­inn af val­kosti 2 er vanda­samt að reikna í raun, en gæti mögu­lega gefið marg­falt meira af sér.

Rík­is­skuldir eru ekki (endi­lega) vondar

Flæð­is­hugs­unin stendur fyrir sínu. Hún víkur frá ríkj­andi kreddum um að allar rík­is­skuldir séu nauð­syn­lega slæmar með því að gang­ast við því að stundum sé rétt­læt­an­legt að eyða pen­ingum til að græða pen­inga. Þessi regla þykir góð í öllum rekstri, en ein­hverra hluta vegna hafa sjálf­skip­aðir ridd­arar hag­vaxt­ar­ins kom­ist að þeirri nið­ur­stöðu að hún eigi ekki við ef eig­andi rekst­urs­ins er sam­fé­lagið allt.

Fyrir vikið hefur öll áhersla síð­ustu rík­is­stjórna, sem allar hafa keyrt rík­is­sjóð á grund­velli harð­lín­u-Excel­hyggju, verið á að greiða niður opin­berar skuld­ir. Sem er að sumu leyti ágætt: Skuld­irnar eftir hrunið voru gríð­ar­legar og á mjög háum vöxt­um. Þetta voru því dýrar skuldir sem var skyn­sam­legt að greiða upp, jafn­vel innan flæð­is­hugs­un­ar. En á ein­hverjum tíma­punkti þarf að spyrja sig hvort ekki sé hugs­an­lega meiri sam­fé­lags­legur ávinn­ingur af því að byggja upp í stað­inn fyrir að greiða nið­ur.

Helsta hættan við þá hugsun að rík­is­skuldir séu alltaf slæmar er að fólk fest­ist í rekstr­ar­hag­fræði­legri hugsun um ­þjóð­hag­fræði­legt vanda­mál. Þetta leiðir af sér að stór verk­efni verður ómögu­legt að fjár­magna (sbr. Land­spít­al­ann og Sunda­braut­ina), með­al­stór verk­efni verða einka­vædd (sbr. Vaðla­heið­ar­göng), við­hald er sett í lægri for­gang þannig að ­eignir skemm­ast (sbr. Vatns­nes­veg), sjálf­virk rétt­læt­ing er fyrir sölu hverskyns eigna í þágu mark­miðs­ins að upp­ræta skuld­irnar (sbr. Kaup­þing), þjón­ustugæði rýrna (sbr. heil­brigð­is­kerf­ið), mögu­leikar á einka­sparn­aði fólks og fyr­ir­tækja í hag­kerf­inu verða minni (sbr. fjár­fest­ing­ar­vand­ræði Líf­eyr­is­sjóð­anna) og efna­hags­legum nið­ur­sveiflum er mætt með nið­ur­skurði (sbr. við­brögð flestra ríkja Evr­ópu við hrun­in­u).

Hag­vöxtur trompar aðhald

Miklar og dýrar rík­is­skuldir eru vara­samar og ber að forð­ast. Hag­fræð­ing­arnir Car­men Rein­hart, Vincent Rein­hart og Kenn­et­h Rogoff hafa sýnt sterka fylgni milli þess að rík­is­skuldir fari ­yfir 90% af vergri lands­fram­leiðslu (VLF) og að hægist um í hag­kerfum til lengri tíma. Það finn­ast líka fá lönd þar sem ­vaxta­kostn­aður rík­is­skulda er jafn hár og á Íslandi. Meira að ­segja Grikk­land er með ódýr­ari lang­tíma­skuld­bind­ingar en Ísland (5,39% á Íslandi, 4,94% í Grikk­land­i).

En nettó rík­is­skuldir Íslands eru 21,1% af VLF, og hag­fræð­ingar eru farnir að efast um að það sé snið­ugt að vera með þetta lágt skulda­hlut­fall. Oli­vier Blanchard, fyrrum yfir­hag­fræð­ingur Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóðs­ins, hefur til að mynda bent á að ef hag­vöxtur er meiri en vaxta­stig rík­is­skulda verður auð­veld­ara að eiga við skuld­irn­ar. Þá hefur hag­fræð­ing­ur­inn Nicholas Crafts sýnt að hag­vöxtur umfram vexti hafi gert meira til að minnka skulda­á­lag rík­is­sjóðs Bret­lands en aðhald og tekju­af­gang­ur.

Stöðugt fleiri nið­ur­stöður af þessu tagi eru að birt­ast eftir því sem hag­fræð­ingar yfir­gefa nýklass­ísku nálg­un­ina í þág­u nú­tíma­pen­inga­hag­fræð­innar (e. Modern Monet­ary The­or­y). Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn (IMF) hefur nú við­ur­kennt að aðkom­a þeirra að svelti­stefnu­kröfum gagn­vart Grikk­landi hafi orðið til þess að hag­kerfið gat ekki vaxið til að geta staðið und­ir­ skuld­irn­ar.

Í þessu felst að innan vissra marka sé betra að fjár­festa í hag­vaxt­ar­auk­andi aðgerðum frekar en að greiða niður skuld­irnar – það skapar betra flæði fyrir alla.