Fyrir nokkru spruttu upp tals­verðar umræður um þá hug­mynd að hafa eina sam­eig­in­lega mót­töku­deild í Voga­skóla fyrir flótta­börn í Reykja­vík. Þessi hug­mynd er að vonum umdeild en þótt ágrein­ings­efnin séu mörg og sum djúp­stæð, þá virð­ast samt margir sam­mála um eitt, nefni­lega að börnin þurfi að fá góðan stuðn­ing til að aðlag­ast íslensku sam­fé­lagi. Þessu er ég ósam­mála.

Þegar talað er um að flótta­menn og inn­flytj­end­ur, hvort heldur börn eða full­orðn­ir, eigi að aðlag­ast íslensku sam­fé­lagi virð­ist vera gengið að tvennu sem vísu. Ann­ars vegar því að nokkuð skýrt sé hvers­konar sam­fé­lag þetta er sem sumir kannski aðlag­ast en aðrir ekki, og svo hins vegar því að það sé yfir­leitt gott að aðlag­ast sam­fé­lag­inu.

Íslenskt sam­fé­lag

Byrjum á fyrra atrið­inu, íslensku sam­fé­lagi. Þetta sam­fé­lag breyt­ist í sífellu af alls­konar ástæð­um. Stundum er talað um sam­fé­lagið fyrir hrun – þá er ártalið 2007 notað sem lýs­ing­ar­orð yfir sam­fé­lag sem ein­kennd­ist af græðgi, yfir­gengi­legri neyslu­hyggju, sjálf­um­gleði, hroka og ábyrgð­ar­leysi ... list­inn yfir lest­ina gæti verið lengri. Vænt­an­lega er ekki verið að tala um að flótta­börnin eigi að aðlaga sig að þess­konar sam­fé­lagi. En svo kom hrunið og halda mætti að á einni nóttu eða svo hafi íslenskt sam­fé­lag breyst úr ein­hverju versta lasta­bæli Evr­ópu í kyndil­bera lýð­ræð­is­legra dygða þar sem banka­menn svör­uðu til saka og fólkið í land­inu skrif­aði nýja stjórn­ar­skrá fyrir lýð­veldi í sátt við nátt­úr­una.

En sú tál­sýn var aldrei annað en það, tál­sýn. Að vísu hafa nokkrir banka­menn farið í fang­elsi fyrir glæpi sína og til­lögur að nýrri stjórn­ar­skrá voru vissu­lega settar saman í víð­tæku sam­starfi fjölda fólks. En græðgin virð­ist aftur hafa grafið um sig – ef hún vék þá ein­hvern tím­ann til hliðar – og stjórn­ar­skráin nýja er ein­hvers staðar undir stól og eng­inn virð­ist vita hver sitji á henni. Hver vill aðlag­ast þessu?

Og hvað með þing­menn­ina sem hitt­ust á barn­um, á vinnu­tíma, drukku sig fulla, klæmd­ust og lít­ils­virtu sam­starfs­fólk sitt á Alþingi. Þau við­horf sem þar birt­ust voru engin ann­nesja­við­horf jað­ar­hópa heldur skýr birt­ing­ar­mynd karl­rembusam­fé­lags þar sem fyndnin er mein­hæðin og hroka­full, við­horfin til kvenna eru klám­fengin og þeim sem höllum fæti standa er mætt af yfir­læti, jafn­vel fyr­ir­litn­ingu. Von­andi er ekki verið að tala um að flótta­börnin aðlagi sig að þessum gildum og sjón­ar­mið­um.

Svo er það líka stað­reynd um íslenskt sam­fé­lag að það byggir efn­is­lega vel­ferð sína á gróf­legri pínu á nátt­úru, mis­skipt­ingu auðs í heim­inum og almennri græðgi. Ég segi græðgi, því í við­leitni okkar til að skapa okkur nota­legt umhverfi eru Íslend­ingar ein­hverjir mestu umhverf­is­sóðar sem finn­ast á jörð­inni – þrátt fyrir hina „hreinu“ orku, heita vatnið og óspilltu nátt­úr­una. Kolefn­is­spor venju­legs Íslend­ings er eitt það hæsta í heim­in­um. Þetta væri kannski í lagi ef loft­hjúp­ur­inn væri óend­an­leg auð­lind – eða öllu heldur ófyll­an­leg rusla­tunna, því það er þannig sem við göngum um hann. En sann­leik­ur­inn er sá að jörðin og vist­kerfi hennar eru ekki bara tak­mörkuð heldur líka komin að þol­mörk­um. Jörðin þolir ekki meiri skít. Ef við höldum áfram eins og hingað til munum við (þ.e. fólkið sem nú erum á besta aldri og njótum ríku­legra efn­is­legra gæða) skapa börnum okkar og ann­arra, ekki síst flótta­börn­um, óbæri­lega fram­tíð. Er það þetta sam­fé­lag sem börn á flótta eiga að aðlagast?

Aðlögun

Víkjum nú að síð­ara atrið­inu, aðlög­un­inni. Þegar talað er um að ein­hver þurfi að aðlag­ast sam­fé­lagi er ekki bara verið að lýsa stað­reynd heldur að mæla fyrir um sið­ferði­lega verð­leika og sið­ferði­legar skyldur eða kvað­ir. Og það er alls ekki víst að í slíkum siða­boð­skap sé nein glóra. Hugsum aðeins til baka, t.d. til hennar Brí­etar Bjarn­héð­ins­dóttur sem fædd­ist árið 1856 norður í Vatns­dal í Aust­ur-Húna­vatns­sýslu. Hún fædd­ist inn í sam­fé­lag sem hún kærði sig alls ekki um að aðlag­ast. Þetta var karla­sam­fé­lag og frekar en að aðlag­ast því, með því að vera und­ir­gefin og auð­mjúk eig­in­kona sem fyndi lífi sínu far­veg í hefð­bundnum kvenna­störfum við matseld og umönnun barna og gam­al­menna, þá bauð hún því byrg­inn. Hún var sumsé bar­áttu­kona fyrir kven­rétt­ind­um. Þær hafa verið margar slík­ar, sem betur fer, og þess vegna er sam­fé­lagið sem við búum við í dag ekki jafn mikið karl­rembusam­fé­lag og það var fyrir 100 árum. Þegar 90% kvenna lögðu niður störf 24. októ­ber 1975, þá var það kröftug yfir­lýs­ing um að konur á Íslandi ætl­uðu ekki að aðlaga sig að því sam­fé­lagi sem þær voru þó stór hluti af. Þvert á móti, þær ætl­uðu að breyta sam­fé­lag­inu.

Sam­fé­lagi er ekki breytt á einum degi og þótt karl­remban sé ein­hvers konar nátt­tröll í heimi hug­mynda og stjórn­mála, þá hefur sól­ar­ljós jafn­rétt­is­bar­átt­unnar samt ekki náð að umbreyta henni í dauðan stein. Eins og kött­ur­inn virð­ist hún eiga sér níu líf, eða fleiri. Free the nipple vakn­ingin og MeeToo hreyf­ingin eru dæmi um víð­tæka sam­stöðu kvenna um að leggja enn á ný til atlögu við þetta nátt­tröll karl­rembunn­ar. Eins og við er að búast þá brýst það um – þessi umbrot krist­all­ast í klám­fengnum kjafta­vaðli þing­mann­anna á Klaust­ur­barnum og enn skýrar í varn­ar­við­brögðum þeirra eftir að óhróð­ur­inn lak út.

Það er ekki bara svo að mér hugn­ist ekki að flótta­börn aðlag­ist sam­fé­lagi sem er mein­gallað – þótt sam­fé­lagið sé líka á margan hátt mjög gott – heldur hugn­ast mér alls ekki að börn séu menntuð til aðlög­un­ar. Það á við um flótta­börn eins og önnur börn. Satt best að segja hryllir mig við þeirri til­hugsun að börn séu aðlöguð að heimi full­orð­inna. Upp­eldi til aðlög­unar er örugg­lega versta upp­eld­is­stefna sem hægt er að hugsa sér – en kannski líka sú algeng­asta. Það er upp­eldi sem miðar að því að við­halda ríkj­andi mis­skipt­ingu, ríkj­andi for­dóm­um, ríkj­andi sjálftöku sumra en jað­ar­setn­ingu ann­arra, ríkj­andi gróða­hyggju, ríkj­andi þræl­dómi víða um heim, og ríkj­andi pínu á nátt­úru.

Sem betur fer var Bríet ekki alin upp til aðlög­un­ar. Hennar upp­eldi var til ögrun­ar, upp­reisn­ar, til breyt­inga. Og það er slíkt upp­eldi sem við þurfum á að halda, ekki bara handa sumum börnum heldur handa öllum börn­um. Að tala fyrir menntun sem stefnir að öðru er ekki bara ann­ars flokks, það er bein­línis ógeð­fellt.

Menntun fyrir börn á flótta

Börn sem koma til Íslands á flótta undan stríði eða örbirgð, for­dóm­um, fátækt og ofbeldi þurfa vita­skuld stuðn­ing. Mik­inn og fag­legan stuðn­ing. Þau þurfa stuðn­ing til að takast á við áföll sem hafa hrakið þau um hálfan hnött­inn til bjargar eigin lífi og í leit að fram­tíð. Þau þurfa stuðn­ing til að fóta sig í íslensku sam­fé­lagi. Þessi stuðn­ingur sem þau þurfa er það sem mig langar ein­fald­lega að kalla mennt­un. Menntun er ekki bara að ganga í skóla og taka próf heldur að rækta þá eig­in­leika sem gera hvert og eitt okkar mennsk. Menntun er mann­rækt, eða öllu held­ur, mennsku­rækt. Slík menntun snýr ekki bara inn á við, ef svo má segja, heldur líka út á við. Það er stundum sagt að það þurfi heilt þorp til að mennta barn. Það er mikið vit í því. En til að mennta eitt barn getur líka þurft að mennta þorp­ið. Og sá kenn­ari sem er drýgstur fyrir menntun þorps­ins er einmitt barn­ið. Mann­eskju­legt þorp er staður þar sem þroska­kostir barna – allra barna – eru mann­eskju­leg­ir.

Bríet hlaut á sínum tíma menntun sem gerði henni kleift að fóta sig í sam­fé­lag­inu án þess að aðlag­ast því. Hennar ævi­starf var að mennta íslenskt sam­fé­lag. Og þökk sé henni og fleiri konum og körlum, þá eru þroska­kostir íslenskra ung­menna marg­vís­legri og mann­eskju­legri en áður. En Free the nipple vakn­ingin og MeeToo hreyf­ingin bera þess vitni að sam­fé­lagið á enn margt ólært. Ekki bara á Íslandi heldur um allan heim. Upp­gangur karl­rembupóli­tíkur og útlend­inga­hat­urs víða á Vest­ur­löndum ber þess glöggt vitni að þessi sam­fé­lög eru treg til náms­ins – hættu­lega treg.

Við þurfum að læra að fóta okkur upp á nýtt. Reyndar er lífið þannig að á hverjum degi þarf hver mann­eskja að læra örlítið nýtt göngu­lag því lands­lagið sem gengið er um – sam­fé­lagið með sínum kostum og göllum – tekur sífelldum breyt­ing­um. Og það er ekki bara í Voga­hverf­inu sem gam­al­grónir Íslend­ingar þurfa að læra að búa í sam­fé­lagi með flótta­börn­um. Við þurfum öll að læra það. Kannski ætti að snúa mál­inu við. Í stað þess að búa til sér­staka mót­töku­deild fyrir flótta­börnin ætti e.t.v. að setja af stað átak til að gera okkur öll – okkur sem erum þetta íslenska sam­fé­lag – mót­tæki­legri fyrir börnum og öðru fólki sem hefur hrak­ist hingað í leit að ein­hvers­konar sama­stað í til­ver­unni.