Ein­hverjum bregður kannski þau tíð­indi að til séu um fimmtán þús­und afbrigði af tómöt­um, en lík­lega er sú stað­reynd aug­ljós­ari eftir að afbrigðum tómata í mat­vöru­búðum á Íslandi fjölg­aði með til­komu buff­tómata og kirsu­berjatómata.

Að sama skapi dytti engum í hug í dag að leggja allar bíl­teg­undir að jöfnu; í það minnsta gerir fólk grein­ar­mun á jeppum og fólks­bíl­um, en svo þekkir fólk vöru­merkin í sund­ur. Ein­hverjir ganga svo langt að leggja djúpan skiln­ing í mis­mun­andi árgerð­ir.

Eftir því sem við þekkjum betur til mis­mun­andi fyr­ir­bæra öðl­umst við meiri virð­ingu fyrir fjöl­breyti­leik­anum og smá­at­riðin skipta okkur meira máli. En ákveðin ómeð­vituð eða jafn­vel með­vituð smættun á sér stað hjá þeim sem vita ekki af fjöl­breyti­leik­anum eða hafa ekki áhuga á því að vita á hvaða hátt tveir hlutir geta verið ólíkir þótt þeir séu af sama meiði.

Ég vissi til dæmis ekki fyrr en nýlega að tún­fiskur væri sam­heiti, eins og bol­fiskur eða upp­sjáv­ar­fisk­ur. Ég smætt­aði því allan tún­fisk með þekk­ing­ar­leysi mínu. En van­þekk­ing á tún­fiski er kannski ekki alvar­legt vanda­mál. Alvar­legra mál er smættun á hús­næð­is­lánum eða hag­fræði­kenn­ing­um. Sér­stak­lega þegar þekk­ing­ar­leysi eða vondar sam­lík­ingar leiða fólk til þess að draga rangar álykt­anir á þann hátt að þær valda skaða.

Þú færð lík­lega það sem þú heldur að þú sért að biðja um

Flest fólk sem gengur inn í banka og biður um hús­næð­is­lán fær verð­tryggt jafn­greiðslu­lán til 40 ára mat­reitt ofan í sig, með vöxtum eftir vaxta­töflu og öll skil­yrðin for­bök­uð. Sífellt fleiri eru að verða með­vit­aðir um helstu val­kost­ina ─ að fara bland­aða leið eða að taka alveg óverð­tryggt lán; að vera með jafnar afborg­anir í stað jafnra greiðsla og að láns­tím­inn sé styttri. Reikni­vélar á net­inu með þægi­legum val­myndum hafa hjálpað þessum smá­at­riðum láns­fyr­ir­komu­lags að mjakast inn í und­ir­með­vit­und­ina.

En bankar munu selja fólki það sem fólk heldur að það sé að biðja um ─ þ.e., eitt­hvað sem upp­fyllir hug­myndir fólks um hvað "hús­næð­is­lán" sé ─ þangað til að því dettur í hug að inna bank­ann sinn eftir þeim val­kostum sem bjóð­ast. Og auð­vitað er það betra en að taka því sem bank­inn velur sjálf­virkt (sem eðli­legt er að áætla að sé sú teg­und lána sem þeir græða mest á því að veita). Á sama hátt og sumum þykir buff­tómatar betri en venju­legir tómat­ar.

Öll líkön eru röng

Ein upp­á­halds spak­mæli mín koma frá George Box, sem sagði að öll líkön væru röng, en sum líkön séu gagn­leg. Ef þú teiknar mynd af húsi er myndin í vissum skiln­ingi líkan af hús­inu; en það er aug­ljós­lega ekki nákvæmt lík­an. Það getur samt verið gagn­legt til að útskýra hvernig það á að vera mál­að.

En það gefur auga leið að flest líkön eru ógagn­leg. Mynd af húsi séð frá hlið er til dæmis ógagn­legt ef þú ert að sýna ein­hverjum hvar skólprörið er að finna í kjall­ar­an­um.

Ein afleið­ing smætt­unar er að ýmsar oft ómeð­vit­aðar ákvarð­anir eru teknar um á hvaða hátt líkön verða óná­kvæm. Séu ákvarð­an­irnar ómeð­vit­aðar getur óná­kvæmnin leitt til þess að fólk telji líkan gagn­legt þegar það er raun­veru­lega að afvega­leiða hugsun og valda kol­rangri nið­ur­stöðu.

Heim­il­is­bók­haldið

Ég heyri allt of reglu­lega fólk úr æðstu emb­ættum Íslenska rík­is­ins líkja rík­is­rekstri við heim­il­is­bók­hald. Það er auð­vitað eitt það fyrsta sem fólk lærir í hag­fræði, að rekstr­ar­hag­fræði og þjóð­hag­fræði séu ólík, en ein­hverra hluta vegna þrá­lát­ast fólk við að nota þessa sam­lík­ingu. Heim­il­is­bók­haldið verður þannig líkan sem fólk notar til að hugsa um eignir og skuldir rík­is­ins, en þetta er stór­hættu­legt.

Einn mik­il­væg­asti mun­ur­inn á heim­il­is­bók­haldi og rík­is­rekstri er að ríki geta ákveðið að pen­ingar séu til. Þeir gera það auð­vitað með ein­hverjum til­teknum hætti, til dæmis með lögum sem heim­ila bönkum að búa þá til í formi skulda­bréfa, en ef ég myndi ákveða upp úr þurru að ég ætti fullt af pen­ingum þá ætti ég senni­lega erfitt með að finna ein­hvern sem myndi taka mark á þeim full­yrð­ing­um.

Heim­il­is­bók­hald gerir hvorki ráð fyrir til­vist Seðla­banka né því sem næst ótak­mark­aðs láns­trausts. Þegar heim­ili eru búin með pen­ing­ana sína hefur fólk tvo val­kosti: að hætta að kaupa hluti eða að taka lán af ein­hverju tagi. Ríki hafa ýmsa val­kosti í við­bót, svo sem útgáfu rík­is­skulda­bréfa, geng­is­fell­ing­ar, breyt­ingar á stýri­vöxt­um, og þar fram eftir göt­un­um.

Lang­flest verk­færin sem ríki hafa eru ansi flókin og fræði­leg. Það er því alveg skilj­an­legt að fólki langi til að grípa í leti­legt heim­il­is­bók­halds­líkan til að sann­reyna hugsun sína eða útskýra hana fyrir öðrum, en með því er ekki bara verið að afvega­leiða alla hugs­un, heldur bein­línis að rugla saman tveimur mjög ólíkum greinum hag­fræð­inn­ar.

Kálum vondum lík­önum

Mér finnst stór­merki­legt að blóm­kál og kína­kál sé sama teg­und­in. Mis­mun­andi afbrigði, vissu­lega, en þau eru sama teg­und: Brassica oler­acea. Vit­andi að þau eru sama teg­undin er samt léleg afsökun fyrir því að kaupa blóm­kál ef beðið var um kína­kál.

Þetta er samt það sem er stöðugt verið að gera í sam­fé­lag­inu okk­ar. Vond lík­ön, lélegar sam­lík­ing­ar, smætt­un­ar­árátta og hunsun mik­il­vægra stað­reynda er útbreitt vanda­mál sem er nauð­syn­legt að upp­ræta.

Auð­vitað á fólk áfram að nota mynd­lík­ing­ar. Það er ekk­ert að því að nota græn­meti og ávexti sem tákn­mynd fjöl­breyti­leika, sem dæmi. En vörumst ein­fald­anir sem kunna að vera að valda okkur tjóni, hvort sem það er í heim­il­is­bók­hald­inu, í rík­is­rekstri, eða ann­ars­staðar í líf­inu.