Þegar talað er um eðl­is­hyggju er verið að vísa til þeirrar hug­myndar að fyr­ir­bæri eru eins og þau eru vegna þess að þannig eru þau í eðli sínu og geta því ekki verið eða hagað sér öðru­vísi. Eðl­is­lægir eig­in­leikar eru því bæði nauð­syn­legir og algild­ir; þeir eiga við um öll slík fyr­ir­bæri í öllum mögu­legum til­fell­um.

Slíkt sjón­ar­horn er gagn­legt þegar verið er að rann­saka og útskýra nátt­úru­lög­mál eða atferli plantna og dýra. Ástæðan fyrir því að dýr athæf­ast með þeim hætti sem þau gera er vegna þess að það er í þeirra eðli. Það er ekki eins og hver ein­asta könguló fái „þá flugu í höf­uð­ið“ að búa til vef með þeirri marg­slungnu aðferð sem henni einni er lagið eða að hún þurfi að læra hæfn­ina af for­eldrum sín­um. Köngulær ein­fald­lega fylgja eðl­is­hvöt­inni. Sama á við um tún­fífla, bakt­er­í­ur, froska og nas­hyrn­inga.

En hvað með okkur mann­fólk­ið? Hvert er okkar eðli? Er eitt­hvað sem ein­kennir okkur öll, eitt­hvað sam-­mann­legt eðli sem skil­greinir og skýrir hvers vegna við erum eins og við erum og gerum það sem við gerum? Er t.d. mann­eskjan rétt­lát, umhyggju­söm og góð í eðli sínu eða er hún grimm, eig­in­gjörn og óvægin af nátt­úr­unnar hendi?

Lík­lega er þessi spurn­ing of ein­föld til að skýra mann­legt eðli til fulls. Líkt og mörg önnur dýr getum við bæði sýnt öðrum ást og umhyggju en einnig harð­neskju og mis­kunn­ar­leysi: Ást­rík móðir getur t.d. breyst í brjál­aðan morð­ingja sé afkvæmum hennar ógn­að. Það er þó áhuga­vert að velta því fyrir sér hvort við séum að eðl­is­fari (A) frið­sam­legar verur sem þurfa stundum að beita ofbeldi eða (B) ofbeld­is­fullar og árása­gjarnar verur sem hafa þróað með sér það skyn­sama við­horf að það sé hag­stæð­ara að til­einka sér frið­sam­leg sam­skipti við aðra.

En hvað með alla grimmd­ina, græðgina og geð­veik­ina sem við sjáum gegn­um­gang­andi í sögu manns­ins. Eru stríð t.d. hluti af mann­legu eðli? Hvað með þjóð­ar­morð, hópnauðg­an­ir, sifja­spell og mann­át? Eru þeir sem stunda þræla­hald og man­sal ein­göngu að fylgja eðl­is­hvöt­inni?

Margir full­yrða að árás­argirni, græðgi og valda­fíkn séu ein­fald­lega þættir í nátt­úru­vali manns­ins þar sem hinir hæf­ustu gera það sem þeir þurfa til að lifa af. Þetta segja menn. Sam­keppni er okkur í blóð borin og „sig­ur­veg­ar­arn­ir“ eru þeir sterku sem eiga að leiða vagn sam­fé­lags­ins (teg­und­ar­inn­ar) í átt að fram­þróun og auk­inni vel­ferð. Þá er nauð­syn­legt að spyrja hvort slíkur eðl­is­þáttur eigi við um allar mann­eskjur á öllum tímum eða til­heyrir hann ein­göngu fáum sið­lausum, gráð­ugum og mik­il­mennsku­brjál­uðum ein­stak­ling­um?

Þegar maður skoðar þró­un­ar­sögu manns­ins er ein stað­reynd sem er eft­ir­tekt­ar­verð: Við fæðum afkvæmi okkar ófull­burða; þ.e. þau eru alger­lega ósjálf­bjarga og háð stöðugri umönnun svo árum skipt­ir. (Sér­stak­lega þegar hús­næð­is­mark­að­ur­inn er svona erf­ið­ur). Þetta er ein­stakt í nátt­úr­unn­i.i Helsta ástæðan fyrir þess­ari ótíma­bæru fæð­ingu er hlut­falls­lega stór heili mann­skepn­unn­ar. Ætti fóstrið að ná fullum þroska í með­göng­unni yrði höfuð þess svo stórt að móð­irin myndi ekki lifa fæð­ing­una af og teg­undin deyja út. En líkt og allar aðrar líf­verur leit­ast mann­veran við að tryggja áfram­hald­andi til­vist/til­veru teg­undar sinn­ar. Þessi langi umönn­un­ar­tími afkvæma er bæði orku- og tíma­frekur og hvílir álagið einkum á móð­ur­inni (for­eldrum). Á for­sögu­legum tíma er ólík­legt að móðir og barn gætu almennt lifað af nema með aðstoð fjöl­skyldu og nær­sam­fé­lagi. Þannig lærði mann­ver­an, í gegnum ára­þús­undir, að deila ábyrgð­inni á upp­eldi barn­anna og hjálp­ast að; þannig eru lífslíkur teg­und­ar­innar meiri. Af þess­ari rök­semd­ar­færslu má leiða þá ályktun að sam­vinna sé mun sterk­ari eðl­is­þáttur í nátt­úru­vali manns­ins en sam­keppni.

En sam­vinna er ekki bara for­senda þess að við lifum af sem dýra­teg­und heldur felur hún í sér þann þátt sem er nauð­syn­legur fyrir þróun vits­muna­legrar hugs­un­ar; hún felur í sér sam­skipti. Tungu­mál­ið, sem er hin hlut­læga birt­inga­mynd hugs­un­ar­inn­ar, er lík­lega það fyr­ir­bæri sem hvað mest hefur haft áhrif á hraða þróun manns­ins. Sam­skipti gera okkur kleift skilja og skynja hvað aðrir hugsa sem óhjá­kvæmi­lega þróar með okkur sam­kennd og sið­ferði. Sam­skipti ýtir undir sam­vinnu og skyn­semi með því að deila kunn­áttu og þekk­ingu. Sam­skipti eykur traust og styrkir frænd­semi sem má segja að sé grunn­stoð góðs sam­fé­lags. Tungu­mál sem sam­skipta­máti er for­senda allrar þró­un­ar; mennt­un­ar, menn­ing­ar, rök­vísi, fram­sýni, ímynd­un­ar, trú, for­vitni og fram­fara.

Ein merkasta upp­götvun sið­menn­ing­ar­innar er án efa vel­ferð­ar­ríkið en það er aug­ljós afrakstur þró­unar sem snýr að sam­vinnu og sam­skipt­um. Í vel­ferð­ar­rík­inu eru það hinir (fjár­)­sterku sem axla ábyrgð og leggja sitt af mörkum til að bæta hag þeirra sem höllum fæti standa. Þessu fylgir vissu­lega meiri fjár­hags­leg byrgði í formi skatta en slík sam­vinna tryggir almenna lág­marks­vel­ferð og lífs­af­komu sam­fé­lags­ins alls. (Það er síðan önnur pæl­ing hvort vel­ferð­ar­kerfið sé skyn­sam­lega útfært og/eða hvort það ýti undir aum­ingja­væð­ing­u).

En ef sam­vinna og sam­skipti eru svona ríkj­andi þættir í þró­un­ar­sögu okkar – jafn­vel hægt að segja að þeir séu okkur eðl­is­lægir – hvaðan kemur þá þessi gíf­ur­lega áhersla á ein­stak­lings­hyggju og sam­keppni í vest­rænum nútíma­sam­fé­lög­um?

Það er alveg rétt að frjáls­hyggja upp­lýs­ing­ar­innar ýtti undir hraða fram­þróun sem grund­vall­að­ist á frelsi ein­stak­lings­ins undan oki valda­stétta og trú­ar­kredd­um. Hún byggir á skyn­semi, vís­indum og raun­hyggju og hefur aukið lífs­gæði okkar til muna: Við búum almennt við meira frelsi, aukin mann­rétt­indi, sam­fé­lags­legar stoðir á borð við vinnu­rétt­indi, mennt­un, hús­næð­is­mál, mat­væla­ör­yggi og betri heilsu­gæslu. En getum við eignað kap­ít­al­isma – hinni efna­hags­legu hlið frjáls­hyggj­unnar – heið­ur­inn af öllum þessum jákvæðu fram­förum eins og flestir frjáls­hyggju­menn (kap­ít­alist­ar) vilja gera? Jú, jú, við getum ferð­ast til sól­ar­landa, keypt okkur epli þegar okkur lang­ar, eða bíl, eða galla­bux­ur, við getum farið í bíó, étið ódýran skyndi­bita­mat og tekið mynd af okkur á sím­ann og deilt með vinum og allt þökk sé kap­ít­al­ism­an­um. Til eru hugs­uðir sem myndu ekki endi­lega til­greina slíkt sem vel­ferð og benda á að framþróun sé ekki nauð­syn­lega það sama og fram­för.

Í dag ein­kenn­ist til­vera okkar af gengd­ar­lausri tækni­væð­ingu og nýfrjáls­hyggju-kap­ít­al­isma; ein­stak­lings­mið­aðri fyr­ir­tækja­væð­ingu sem grund­vall­ast á nýklass­ískum hag­fræði­lík­önum þar sem þjóð­ar­fram­leiðsla og hag­vöxtur eru mæli­kvarðar á far­sæld. En sú far­sæld er bæði dýru verði keypt og nær alls ekki til allra. Fjölda­fram­leiðsla og ofur­neysla, sem oft eru rétt­lætt með „nátt­úru­lög­mál­inu“ um fram­boð og eft­ir­spurn, leiðir af sér risa­fyr­ir­tæki (ein­ok­un), aukin efn­is­legan ójöfn­uð, skamm­tíma­hugs­un, mark­aðs­hyggju, félags­lega fátækt og ein­angrun svo ekki sé minnst á þann umhverf­is­skaða sem kap­ít­al­ismi er ábyrgur fyr­ir; ofnýt­ingu nátt­úru­auð­linda og loft­lags­breyt­ing­ar.

En við teljum okkur samt trú um að allt sé á réttri leið; þetta er jákvæð þróun sem leiðir til „betra“ lífs. Þessir lífs­hættir nútím­ans þykja okkur eðli­legir vegna þess að kap­ít­al­ism­inn er búin að sann­færa okkur um að þeir séu það. Lífið er dásam­legt svona. Það eru e.t.v. ekki allir sem átta sig á því en kap­ít­al­ismi byggir á eðl­is­hyggju; á fyrir fram gefnum hug­myndum um mann­legt eðli. Sam­kvæmt kenn­ingum kap­ít­al­ism­ans er mað­ur­inn í eðli sínu eig­in­gjarn og gráð­ug­ur; hann fram­kvæmir ein­göngu með eig­in­hags­muni að leið­ar­ljósi og reynir alltaf að hámarka hag sinn. Sam­keppni er nátt­úru­legt ástand mann­eskj­unnar (ekki sam­vinna) og nauð­syn­leg fyrir fram­þróun og aukna vel­ferð.

En þetta er bara kenn­ing, því má ekki gleyma. Það er alveg rétt að mað­ur­inn til­heyrir nátt­úr­unni og þar er sam­keppni stór þáttur í nátt­úru­vali og aðlög­un­ar­hæfni líf­vera; þar sem hinir hæf­ustu gera allt sem þarf til að lifa og kom­ast af. Hæfni líf­ver­anna til þess að aðlag­ast (og sigra) eru samt ólíkar og mis­mun­andi. Hæfni hins viti borna manns var ekki lík­am­legur styrk­ur, hraði, kalt blóð eða beittar tennur heldur sam­vinna og sam­skipti; hug­vit, útsjón­ar­semi og skyn­semi.

Auð­vitað er sam­keppni einnig hluti af mann­legu eðli (sjáið bara vin­sældir íþrótta) enda höfum við í gegnum þró­un­ar­sög­una þurft að hafa fyrir hlut­un­um; keppa við önnur dýr um fæðu og land­svæði og aðlag­ast aðstæð­um. En við sigruð­um; urðum kóngar jarð­ar­inn­ar. Við sýndum fram á bestu aðlög­un­ar- hæfn­ina (upp­götvun og beislun elds­ins hafði sín áhrif) og þurfum því ekki lengur að keppa við aðrar líf­verur um vald eða stöðu í nátt­úr­unni. Nú bein­ist sam­keppnin fyrst og fremst að okkur sjálf­um.

Á þeim nótum er eitt sem áhuga­vert er að skoða. Sam­keppni sem nátt­úru­lög­mál grund­vall­ast á þeirri for­sendu að það sé skortur á lífs­nauð­synjum í vist­kerf­inu; fæðu, vatni, búsvæði og/eða mök­um. Ef ofgnótt er að slíkum gæðum er engin þörf fyrir átök. Hvað varðar stöðu okkar á jörð­inni þá er raun­veru­lega engin skortur á lífs­nauð­synjum – mjög, mjög ójöfn skipt­ing já, en ekki skort­ur.

Ef við ætlum að sam­þykkja að sam­keppni sé mann­inum eðl­is­læg þá verður hún að eiga við um alla menn á öllum tímum og þannig ein­skorð­ast hún ein­göngu við hæfni hans til að lifa af en ekki til að lifa vel. Sú þæg­inda­mið­aða sam­keppni sem við þekkjum í nútím­an­um; þar sem gott líf þarf alltaf að vera betra, er því betur flokk­uð/skil­greind sem lærð hegðun fremur en mann­legt eðli. Þetta er reyndar orðið frekar flók­ið.

En er skyn­sam­legt að byggja nán­ast alla til­veru manns­ins á þess­ari ein­hæfu og ófull­komnu hug­mynd kap­ít­al­ism­ans um mann­eðlið? Kannski ekki, en við gerum það samt. Kap­ít­al­ism­inn hefur gjör sigr­að. Ástæðan þarf ekki að vera sú að mað­ur­inn sé í eðli sínu gráð­ugur og valda­sjúkur heldur miklu fremur er hann er trú­gjarn og fylg­inn; hann er hjarð­dýr sem auð­velt er að stjórna og stýra. Þetta vita kap­ít­alist­arn­ir. Heim­spek­ing­ur­inn Slavoj Žižek sagði að það væri ein­fald­ara að hugsa sér enda­lok heims­ins heldur en enda­lok kap­ít­al­ism­ans. Lík­lega er eitt­hvað til í því. Kap­ít­al­ism­inn hefur leitt af sér fram­þróun með óend­an­lega mögu­leika. Hann hefur stór­aukið lífs­gæði ein­stak­linga í nútím­anum en hvort hann stuðli að vel­ferð kom­andi kyn­slóða og teg­und­ar­innar almennt verður tím­inn að leiða í ljós. Ég er ekki sann­færð­ur.

i) Vissu­lega eru afkvæmi ann­arra spen­dýra einnig háð upp­fóstrun við fæð­ingu en hreyfi­geta þeirra er oft­ast mun sjálf­bær­ari (simpans­ar, hestar og hval­ir) og/eða umönn­un­ar­tími styttri (úlf­ar, kind­ur, mýs). Yfir­leitt er umönn­un­ar­tími lengri hjá dýrum sem lifa í hjörð­um.