Stundum er sam­viskan eins óljós og skyggnið í heið­ar­þokunni, standi maður í henni miðri.

Sið­ferði­legt inn­sæi og rétt­læt­is­kennd virka svo­lítið eins og átta­viti sem leið­réttir seg­ul­skekkju skiln­ing­ar­vit­anna ani maður óvart af leið.

Sam­viskan vinnur þannig eins og órofa vit­und sann­leika og sið­ferðis sem enda­laust trufl­ar, séum við að hugsa eða fram­kvæma á skjön við rétt­lætið eins og við þekkjum það. Sam­viskan, þessi ósnert­an­lega dul­vit­und veldur okkur geðs­hrær­ingu er við göngum gegn henni og viti menn, engum hefur tek­ist að sanna eða afsanna til­vist þessa fyri­bæris sem er ámóta heill­andi og að engum hefur tek­ist að stað­setja sál­ina hvað þá heldur að sann­reyna með rann­sóknum að hún sé yfir höfuð til. Samt þekkjum við öll til sam­visk­unnar sem ómissandi vit­und­ar-ang­urs í dag­legu lífi frá vöggu til graf­ar.

Af hverju fór sam­fé­lagið á annan endan vegna jafn sjálf­sagðra hluta og að tvær hæfar konur fengju laun í sam­ræmi við kollega sína?

Banka­stjórar eiga rétt á háum launum vegna ábyrgðar og freistni­vanda fylgj­andi pen­inga­vald­inu sem undir þá heyra. Um þetta geta flestir verið sam­mála þó skiptar skoð­anir séu um launa­fjár­hæð. Fljótt á litið virð­ist því ríkja sann­girni í ákvörð­unum stjórna þess­ara banka gagn­vart tveimur yfir­mönnum sem eiga rétt­mæta kröfu til sam­keppn­is­hæfra kjara og jafn­-­metnir yfir­menn í öðrum fjár­mála­fyr­ir­tækjum á Íslandi.

Af hverju þessi reiði?

Ég held að flestir ef ekki allir sem gagn­rýnt hafa laun banka­stjór­anna hafi ýmist talað eða skrifað í til­finn­inga­hita og reiði. Það er engu lík­ara en upp­lýs­ingar um launin hafi brotið kyrfi­lega á sið­ferð­is­vit­und lands­manna, en af hverju?

Helstu ástæð­ur?

Báðir starfa banka­stjór­arnir í fjár­mála­stofn­unum í eigu almenn­ings sem í mörgum til­vikum hefur mátt þola þungar búsifjar í formi afkomu­missi, eigna­upp­töku og heim­il­is­missi af völdum sömu stofn­ana.

Bank­arnir sem þeir starfa fyrir voru end­ur­reistir fyrir fé þess sama almenn­ings og mátti þola að líf þess væri sett á hlið­ina fjár­hags­lega með afleið­ingum sem tekur kyn­slóðir að leið­rétta. Orsök og afleið­ingar þessa hild­ar­leiks eru öllum kunnar og eiga sér rætur í mann­legri gróð­ar­hyggju hóps ein­stak­linga í eft­ir­litsum­hverfi sem brást skyldum sín­um. Um þetta vitnar skýrsla Rann­sókn­ar­nefndar Alþing­is. Afleið­ingar urðu gjald­þrot tug­þús­unda, brotin heim­ili, örygg­is­leysi, land­flótti, hung­ur, van­líð­an, sjúk­dómar og í ein­hverjum til­vikum sjálfs­víg.

Stór hluti hagn­aðar þess­ara sömu banka mynd­að­ist á árunum eftir hrun við end­ur­sölu eigna sem þeir hreins­uðu til sín með þving­uðum aðgerðum og nauð­ung­ar­upp­boðum á heim­ilum almenn­ings og fyr­ir­tækja sem ekk­ert höfðu til saka unnið annað en að treysta þeim sem ábyrgum fjár­mála­stofn­unum fyrir hrun. Lands­banki og Íslands­banki högn­uð­ust m.a. vegna þessa um hund­ruðir millj­arða á árunum 2009-2017. Nýju kenni­tölur bank­anna fengu lána­söfnin á hrakvirði frá eldri kenni­tölum sömu banka.

Svo má spyrja

Hvernig má það vera að stjórnum þess­ara banka var ekki ljós vand­með­farin sam­fé­lags­á­byrgð starfa sinna í ljósi sög­unn­ar? Gömlu kenni­tölur bank­anna settu hag­kerfið á hlið­ina og nýju kenni­tölur bank­anna hirtu eign­irnar á hrakvirði. Orsaka­sam­hengi gömlu og nýju bank­anna í hild­ar­leiknum gagn­vart heim­ilum og fyr­ir­tækjum lands­manna er órofa og algjör.

Svo virð­ist sem stjórnum þess­ara banka hafi láðst að vega og meta vægi til­finn­inga­legra hags­muna í ljósi harm­sögu þeirra stofn­anna sem þær starfa fyr­ir. Fjár­hags­leg skað­semi hruns­ins verður ekki ein­ungis metin í tölum þar sem lífs­af­komu og heim­ilum fólks var fórn­að. Þessar banka­stofn­anir eiga sér hvorki eðli­lega rekstr­ar­sögu né hafa þær stundað drengi­leg við­skipti í okkar sam­fé­lagi. Er rétt að taka blá­kaldar við­skipta­legar ákvarð­anir sem þessar án til­lits til sögu eða aðstæðna fórna­lamba hruns­ins? Er um að ræða hugs­ana­villu fólks sem býr við for­rétt­indi í hlið­rænum veru­leika fjöld­ans?­Stjórnir þess­ara banka virð­ast eiga í til­vist­ar­kreppu með að sam­sama sig aðstæðum þeirra sem líða skort og þjást til­finn­inga­lega sökum rang­lætis af völdum þeirra stofn­ana sem þeir starfa fyrir en til­lits­lausar ákvarð­anir sem þessar eru ekki óal­gengur breysk­leiki og þurfa alls ekki að tengj­ast nei­kvæðum ásetn­ingi stjórnarmanna. E.t.v. er fremur um að ræða afneitun sem getur orðið svo blind að fólk hrein­lega átti sig ekki á sam­hengi hlut­anna. En við ákvarð­anir sem þessar veldur sam­viskan oft til­finn­inga­legu upp­námi sem virkar eins og innri óró­leiki, að því gefnu að fólk hlusti á eigin hjarta.

Sam­fé­lagið

Excel ver­öld banka­manna er t.a.m. ólík veru­leika presta, lækna, hjúkruna­fræð­inga og ljós­mæðra sem ann­ars­vegar fást við harðar tölur og við­skipti en hins­vegar hlú að lífi, auð­sýna kær­leika, líkna og lækna. En þarf mann­legt sam­fé­lag að vera svo hólfa­skipt að sum­staðar er rými fyrir mann­virð­ingu en ann­ar­staðar varpað fyrir róða? Öll erum við ýmist börn, syst­kyni, for­eldr­ar, afar, ömm­ur, vin­ir, yfir­menn eða starfs­menn í þessu órofa sam­fé­lagi. Við þurfum öll á hvort öðru að halda til að vaxa og þroskast, lifa og dafna. Rétt­látt sam­fé­lag sem tekur til­lit til þarfa allra, dafnar til­finn­inga­lega jafnt sem efna­hags­lega og elur af sér kær­leik og ham­ingju öllum í hag. Mann­legt sam­fé­lag er líf­ríki, þar sem nær­gætni er þörf í umgengni við allar líf­ver­ur. Ekki má hrifsa til sín nær­ingu eins á kostnað ann­ars öðru­vísi en líf­ríkið í heild eða að hluta rask­ist. Þannig er mann­legt sam­fé­lag ein­ungis hluti miklu stærra sam­fé­lags og líf­rík­is, ver­ald­legs og and­legs. Af hverju er sann­girn­is,-og kær­leiksvog ekki virkjuð í við­skiptum fólks og stofn­anna? Af hverju er sam­fé­lag okkar Íslend­inga sár­þjáð og reitt á sama tíma og þjóð­ar­tekjur eru meðal þeirra hæstu á byggðu bóli? Því er mann­helgi ekki við­höfð í banka­stofn­unum eins og heima, á sjúkra­hús­um, í kirkj­um, í skólum sem og ann­ars­stað­ar? Við lifum í marg­víddar til­veru sem tengir okkur öll á einn veg eða annan og er ekki heilla­væn­legra að kær­leik­ur­inn sé sam­nefn­ari okkar sam­skipta hvort heldur sem er í banka eða á öðrum vett­vangi?

Jesú tók oft sterkt til orða og var mis­skipt­ing hug­leik­in. Hann sagði að auð­veld­ara væri fyrir úlf­alda að kom­ast gegnum nál­ar­auga en auð­manns til himna­rík­is. Hvað átti hann við? Var hann ekki að tala um að sá maður sem reiðir sig um of á ytri auð­æfi þurfi ekki á Guð að halda? Það er nefni­lega hætt við að hörð efn­is­hyggja rjúfi ein­fald­lega sam­band okkar við æðri gildi lífs­ins og eilífð­ar­vit­und.

Allir banka­menn og fjár­mála­speku­lantar þekkja spr­ead sheet eða Excel betur en fing­urna á sér enda ómissandi tæki til útreikn­inga, bók­halds­,-og áætl­ana­gerð­ar. Excel, eins og við þekkjum það, var upp­haf­lega fundið upp af vís­inda­mann­inum Dan Bricklin og fært í notk­un­ar­hæfan hug­bún­að, VisiCalc árið 1979 í félagi við Bob Frank­ston. Þessi hug­bún­að­ar­lausn er ein af merk­ari upp­finn­ingum upp­lýs­inga-­bylt­ingar síð­ari tíma og ómissandi tæki í fjár­mála­verk­fræði, hag­fræði og við­skipt­um. En Dan Bricklin, eins og margir helstu hugs­uðir sög­unn­ar, er ein­lægur and­ans maður sem trúir á Guð. Þetta sagði hann (í laus­legri þýð­ingu) í bók sinni, Bricklin on Technology útg 2009:

„Verk­fræð­ingar elska að koma sköpun sinni í notkun og nota­gildi hennar felst í hönn­un­inni. Feg­urð upp­finn­ing­ar­innar felst hins­vegar í því að sköp­unin auðgar og auð­veldar líf ann­ara.“

Á þetta ekki að vera megin mark­mið okkar allra; að auð­velda líf ann­arra með eigin fram­taki?

Sam­viskan og Guð

Orsök og afleið­ing eru mein­ing­ar­þrungin hug­tök sem stjórnum Lands­banka og Íslands­banka er hollt að vigta á vog­ar­skálum sam­viskunn­ar, nokkuð sem við öll þurfum að gera frá degi til dags. Þetta óræða und­ur, sam­viskan, sem vís­indin geta hvorki stað­sett né sann­reynt, hefur stundum verið líkt við Guð hið innra með okk­ur. Sé það rétt, farn­ast okkur þá ekki betur að við­ur­kenna hana frekar en afneita?

Höf­undur er áhuga­maður um betra líf.