Helstu mönnum skipa­fé­lag­anna tala gjarnan um kolefn­is­sporið, hvað það sé umhverf­is­vænna að flytja með skip­um, en með öðrum far­ar­tækj­um. Það er reyndar ekki alltaf rétt. Það er mik­ill munur á litlu skipi og stærra skipi, og að flytja með fullu skipi eða hálf tómu, en í þess­ari grein er borin saman olíu­notkun gáma­flutn­inga á vegum á Íslandi og með því sem talað hefur verið um sem strand­ferð­ir.

Áður voru vegir lélegir og flutn­inga­bílar voru búnir mun verri dekkjum en þekkj­ast í dag, svo farmur land­flutn­inga­bíla var lít­ill og tók langan tíma að fara á milli. Mest af flutn­ingum til og frá lands­byggð­inni fór með strand­ferða­skip­um. Vörur komu og fóru beint milli hafna á strönd­inni og erlendra hafna. 

Hring­veg­ur­inn var byggður með var­an­legu slit­lagi. Skip fluttu vöru í gámum og flutn­inga­bílar gátu tekið meiri farm, og Hval­fjarð­ar­göng styttu veg­inn norð­ur. Rík­is­skip lok­aði og Sam­skip og Eim­skip tóku við, voru með skip á strönd­inni, en Sam­skip hætti því á árinu 2000 og Eim­skip í lok árs 2004. 

Á þeim 9 árum sem liðu þangað til þessir flutn­ingar voru teknir upp á ný, voru oft umræður um hvað skipa­flutn­ingar væru umhverf­is­vænni en bíl­ar. Í apríl 2005 gaf Sam­göngu­ráðu­neytið út skýrslu, NEFND­AR­Á­LIT UM ÞRÓUN FLUTN­INGA INN­AN­LANDS, sem mærði umhverf­is­lega yfir­burði strand­flutn­inga, byggt á óraun­hæfum for­send­um, eins og 80% farmnýt­ingu skipa. Þó var minnst á útreikn­inga Eim­skips með sam­an­burði á notkun skips, Mána­foss, og flutn­inga á veg­um, þar sem talið var að útstreymi kold­tví­oxíðs minnk­aði um 57% sam­fara því að flutn­ingum var hætt með Mána­fossi (síða 13) og allt flutt með bíl­um. Síðan þá hafa bílar orðið mun umhverf­is­vænni, í og með vegna krafna Evr­ópu­sam­bands­ins um meng­un­ar­varn­ir.

Loks­ins strand­sigl­ingar á ný

Árið 2013 hófu bæði Sam­skip og Eim­skip þessar sigl­ingar að nýju. Þáver­andi sam­göngu­ráð­herra fagn­aði í við­tölum við fjöl­miðla: Loks­ins, loks­ins.

Áður en eft­ir­far­andi stað­hæf­ing er sann­reynd verður að taka fram að ákvæði í lögum um skyldu hafna til að upp­lýsa um magn sem flutt er um hafn­irnar hefur verið túlkað þannig af yfir­vald­inu, Vega­gerð­inni, að þetta geri menn bara þegar and­inn blæs mönnum það í brjóst og þá sé bara upp­lýst um það sem menn vilja upp­lýsa um. Það hafa orðið til nokkrar skýrslur sem byggj­ast á ófull­komnum upp­lýs­ingum þótt höf­und­arnir telji sig vænt­an­leg hafa full­komnar upp­lýs­ing­ar. Hefur verið kvartað til Úrskurð­ar­nefndar upp­lýs­inga­mála vegna þessa.

Með ófull­komnum upp­lýs­ingum má álykta að heildar fjöldi gáma með skipum sem losa og lesta á nokkrum höfnum á strönd­inni  sé um 20.600 gáma­ein­ing­ar, TEU, á ári. Tveir þriðju þeirra með vöru til hafnar eða frá, og þriðj­ungur tómir gám­ar. Hér er átt við hafn­irnar Ísa­fjörð, Sauð­ár­krók, Akur­eyri og Húsa­vík. Til skamms tíma komu meg­in­lands­skip Eim­skips viku­lega við á Reyð­ar­firði. Gámar til  Reyð­ar­fjarðar eða frá eru ekki inni­faldir í gáma­fjöld­an­um.

Á síð­asta ári voru flestar vik­urnar skip beggja félaga í höfn­un­um, þannig má segja að á árs­grund­velli voru nálægt 90 við­komur í höfn­unum sem þýðir að það voru að jafn­aði 230 TEU í hverri ferð skipa sem höfðu yfir 500 TEU burð­ar­getu. Skipin héldu áfram til Fær­eyja, Bret­lands og meg­in­lands­ins.  Ef þessi flutn­ingur með skipum hefði farið með bílum að stóru meg­in­lands­skipi hefði kolefn­is­sporið þá orðið minna, af því að stór flutn­inga­skip menga hlut­falls­lega minna en hin smærri.  

Áfram veg­inn

Ef þessi farmur hefði allur farið á þjóð­veg­ina í venju­legum gámum, þá hefðu verið um 7.200 ferðir flutn­inga­bíla, fram og til baka, 4,2 milj­ónir kíló­metra. Með því að reikna með að jafn­aði 45 lítra eyðslu á hund­rað kíló­metra hefði þurft til 1.590 tonn af dísilolíu 77 lítra á TEU.  66% hefðu farið til Reyð­ar­fjarð­ar­hafn­ar, en þaðan hafa verið viku­lega sigl­ingar og 34% til Grund­ar­tanga­hafn­ar, en það eru viku­legar við­komur þriggja skipa sem fara til meg­in­lands­ins og til Eng­lands. Til að minnka kolefn­is­sporið er kjörið að nota Grund­ar­tanga fyrir vörur til og frá lands­byggð­inni í stað Sunda­hafn­ar.

Við flutn­ing með gámum innan Evr­ópu með skipum og járn­brautum eru mestan part not­aðir 45 feta gámar, aðeins víð­ari en venju­legir gámar til þess að geta koma fyrir tveimur 120 cm pöllum hlið við hlið í gámn­um. Á fag­mál­inu er rætt um 45´PW-gáma. Sé varan ekki mjög þung má koma 15% meira magni í gám­inn. Þá er 15% meira magn í hverri ferð á veg­un­um. Notkun slíkra gáma gæti sparað akstur og þar með olíu­notkun um það bil 10%. Skipa­fé­lögin hafa enn ekki boðið upp á þessa minnkun kolefn­is­spors­ins, vænt­an­lega vegna þess að alþjóð­leg  reynsla hefur kennt útgerðum að þegar rúm­tak gáma hefur stækk­að, sem þýðir að skipið getur borið færri gáma, hefur gengið illa að fá flutn­ings­kaup­anda til að borga fyrir aukið rými. Afgreiðslu og akst­urs­kostn­aður kaup­and­ans minnkar á hvern rúmmetra, og þar gæti sparn­að­ur­inn verið mun meiri en kostn­aður vegna auk­ins rým­is. Eim­skip hefur þó til­kynnt að þeir séu að fjár­festa í 45´PW-frysti­gám­um. 

Olíu­sóun

Til að halda úti einu skipi sem fer viku­lega í kringum landið þarf 3.000 tonn af skipa­olíu sam­kvæmt upp­lýs­ingum frá Eim­skip í skýrsl­unni frá á árinu 2005, sem gerir 145 kíló af skipa­olíu á TEU – tvisvar sinnum meira kolefn­is­spor en með bíl. Tvö skip voru notuð mest allt árið. Þau eyða 6.000 tonnum sem þýðir 290 kg á TEU  sem er 3,8 sinnum meira en með bíl. Um þessar mundir er Sam­skip viku­lega og Eim­skip aðra hverja viku. Kolefn­is­jafnan segir að þá þurfi 2,8  sinnum meiri skipa­olíu en ef allt færi með bíl­um. Skipa­ol­ían er mun meira meng­andi en dísil­ol­ía.

Það má reyndar teygja sporið alla leið til Bíldu­dals. Þangað eru núna viku­legar sigl­ingar til að skila 15 gámum og lesta aðra 15 gáma með laxi. Skipa­olía sem þarf fyrir sigl­ing­una norður og til baka í Sunda­höfn er nálægt 15 tonn. Magnið sem fór í gámana hefði kom­ist í 13 vöru­flutn­inga­bif­reiðar sem hefðu þurft sam­tals 5 tonn til að kom­ast báðar leið­ir. Skipa­sporið er þrisvar sinnum dýpra en bíla­spor­ið. 

Kostn­aður vegna þjóð­vega

Fyrir margt löngu hélt tals­maður strand­ferða því fram að það hægt væri að flytja allt með skipum og því væru veg­irnir afgang­stærð (ekki nákvæm­lega eftir haft).

Nú eru veg­irnir þunga­miðja allra flutn­inga. Fólk keyrir á milli og fólk tekur rút­ur. Í skýrslu frá 2013 (Áhrif þunga­tak­markanna á veg­um, síða 25 ) var mat höf­undar skýrsl­unnar að 52–66 vöru­flutn­inga­bílar færu um veg­ina á sól­ar­hring. Ef gáma­sigl­ingum á strönd­ina yrði hætt mundu bæt­ast við um 24-28 ferðir á dag. Lang­flestir vegir eru byggðir fyrir þann þunga sem fluttur er allt árið. Það er óum­deilt að þung öku­tæki slíta vegum mun meira en fólks­bíl­ar. Hins vegar er slit á vegum vegna veð­urs óháð umferð. Góða vegi þarf, hvort sem farnar eru 50 eða 70 ferðir vöru­flutn­inga­bif­reiða sem eru búnar sam­kvæmt ströng­ustu kröfum um akstur á veg­um. 

Heldur er minna um bein­harðar upp­lýs­ingar um kostnað við vöru­flutn­inga á vegum lands­ins. Nágrannar okk­ar, Sví­ar, vita að til að ná árangri eða taka réttar ákvarð­anir þarf að byggja á áreið­an­legum upp­lýs­ing­um. Sam­kvæmt þeim er kostn­aður vegna slits vega, þegar drátt­ar­bíll með vagn með 40 tonna heild­ar­þunga er ekið, 4,89  ís­lenskar krónur á kíló­met­er, sam­kvæmt gengi 21 febr­úar 2019 (Vi­erth, Evalu­at­ing the external cost of trailer tran­sport 31012018) . Við­ur­kennd evr­ópsk við­miðun kennd við Ricardo gefur þennan kostnað hærri, 7,87 ísl krón­ur. Af því allt er dýr­ara á Íslandi er kannski rétt að setja 50% álag á þessa upp­hæð sem yrði þá kr. 11,81 á kíló­met­er. Kostn­aður vegna slits á vegi frá Akur­eyri til Reyð­ar­fjarðar og til baka yrði því kr. 6.661. Sé gert ráð fyrir að kostn­aður á hvern ekinn kíló­meter sé $ 2, eða kr. 240, þá er fram­lag til slits veg­ar­ins 5% af tekjum ferð­ar. Best væri að fá þennan kostnað í einni lyk­il­tölu frá Vega­gerð­inni, eins og tíðkast erlend­is.   

Drátt­ar­bíll með vagn og 45´PW gám vegur 21 tonn og er því þungi farms við 40 tonna heild­ar­þunga 19 tonn. Sam­kvæmt reglu­gerðum getur mesti heild­ar­þungi verið 49 tonn með ákveðnum skil­yrðum sem þýðir nálægt 28 tonna farm­þyngd. Kostn­aður vegna slits mundi aukast veru­lega, en samt vel þess virði miðað við að auka farm með 45%.

Sam­kvæmt evr­ópskum útreikn­ingum (ITF, 28 júní 2018) er launa og olíu­kostn­aður sam­tals 56 – 74% af kostn­aði ferð­ar. Fer nærri að tæpur helm­ingur kostn­aðar akst­urs­ins renni í rík­is­sjóð. Má gera ráð fyrir að með þeim tekjum hins opin­bera yrðu þessir flutn­ingar ekki nið­ur­greiddir og umhverf­inu betur borgið á vegum en með þeim skipa­rekstri sem hefur við­geng­ist.

Vegir og rútur í stað flug­véla og skipa

Hér hefur verið rakið að núna er flutn­ingur gáma inn­an­lands umhverf­is­vænni á vegum en skip­um. Flutn­inga­bílar hafa orðið spar­neytn­ari í liðnum ára­tug. Þróun flutn­inga­bíla miðar að því að hægt verði að knýja þá með raf­magni. Þegar lausn verður fundin á hleðslu málum verður mengun af akstri slíkra bíla hverf­andi.

Það þarf að halda áfram að gera göng og bæta og stytta vegi. Á teikni­borð­inu eru til­lögur sem leiða til 20 km stytt­ingar á leið­inni milli Akur­eyrar og Reykja­vík­ur. Kostn­aður er um tvö kís­il­göng. Lang­flestir sem fara á milli, fara með bíl og stærsti hluti kostn­aður ferð­ar­innar er olía og þar getur stærsti hlut­inn farið í að byggja upp veg­ina. Miðað við 1000 öku­tæki á sól­ar­hring og að jafn­aði 8 lítra eyðslu á 100 km, þá mun þessi stytt­ing leiða til 500 tonna minni olíu­notk­unar á ári.

Stytt­ing leiðar og örugg­ari vegir koma þeim til bóta sem vilja ferð­ast milli lands­hluta á eigin veg­um!

Draumar og veru­leiki

Það er enn mikið talað um strand­sigl­ing­ar. Sumt eru draumar og annað er veru­leiki. Í frum­varpi til Sam­göngu­á­ætl­unar lagt fram hausið 2018 segir á síðu 30 Með auknum strand­sigl­ingum hefur útflutn­ings­höfnum fjölg­að. Í árs­lok 2017 voru reglu­bundnir vöru­flutn­ingar frá 11 höfnum hring­inn í kringum um land­ið. Fyrst þarf að vera ljóst hvað telst til strand­flutn­inga. Í þessum skrifum er miðað við reglu­lega flutn­inga í gámum til og frá hafna á strönd­inni, sem ekki var þjónað af slíkum skipum milli 2005 og 2013, Ísa­fjörð­ur, Sauð­ár­krók­ur, Akur­eyri og Húsa­vík. Hafnir í Fjarða­byggð höfðu viku­lega við­komu Evr­ópu­skips, og sömu­leiðis Vest­manna­eyjar sem hafði tvær við­kom­ur.

Sem dæmi um hversu þessir flutn­ingar voru vax­andi, þá fækk­aði Eim­skip sigl­ingum á strönd frá því að vera viku­lega í að vera á hálf­s-­mán­aðar fresti um það leiti sem frum­varpið var lagt fram. Reyndar með skipi sem hefur 40% meiri burð­ar­getu, en eftir sem áður er flutn­ings­getan 70% af því sem var.  Enn og aft­ur, vöntun á upp­lýs­ingum veikir þessa umræðu, en samt er ég nokkuð viss um að ég er jafn illa upp­lýstur og sam­göngu­ráð­herra.

Aðrir flutn­ingar um hafnir á strönd eru flutn­ingur á upp­sjáv­ar­fiski á pöllum með frysti­skipum frá a.m.k. 7 höfn­um, flutn­ingur á áburði og olíu og annar til­fallandi flutn­ingur eins og hey úr Skaga­firði og Húna­vatns­sýslu til Nor­egs. Þessir flutn­ingar eiga það sam­eig­in­legt að verð farms er til­tölu­lega lágt, og að þeir þola bið. Vika til eða frá skiptir yfir­leitt  ekki máli.

Gáma­flutn­ingur er með dýr­ari vöru sem oftar en ekki er flutt reglu­lega í smærri skömmtum til mót­tak­anda sem býst við vör­unni á vissum degi, um það bil.

Evr­ópu­sam­bandið hefur reynt að færa flutn­inga af vegum til járn­brauta og skipa. Árangur hefur verið klénn í flestum til­vik­um, af mörgum ástæð­um; menn vilja dag­legar afskip­an­ir, verð­munur er lít­ill og það hefur oft gengið erf­ið­lega að sanna að skipa­flutn­ingar séu umhverf­is­vænni en land­flutn­ingar eða blanda af land­flutn­ingum og far­þega­ferj­um. Þar veltur á hag­kvæmni stærð­ar­innar því eftir því sem skipin eru stærri minnka nei­kvæð umhverf­is­á­hrif (og reyndar eftir því sem skipin eru nýrri, því sífellt koma nýjar umhverfis­kröfur við hönnun skipa). En í fæstum til­fellum er hægt að fylla stór skip nógu oft, að hafa fleiri en eina brott­för á viku. Fyrir marga nægir ekki ein brott­för á viku. 

Skipin sem hafa verið notuð á strönd­inni eru 505 TEU, og nýt­ing þeirra er í stand­sigl­ingum er minna en 40%, senni­lega um að jafn­aði 25%. Sam­an­burður að ofan sýnir að land­flutn­ingar hafa í öllum til­fellum mikla umhverf­is­lega yfir­burði.