Dómur reynslunnar
Voru þeir, sem beittu sér fyrir þessari örlagaríku ákvörðun, þjóðníðingar og landráðamenn, eins og margir trúðu á þeim tíma? Eða voru þarna að verki ábyrgir stjórnmálamenn og framsýnir, sem sáu fyrir að það yrði að tryggja nýfengið sjálfstæði fyrir hugsanlegri ásælni óvinveittra afla? Hafa áhyggjur hinna bestu manna um að aðildin að NATO og dvöl bandarísks herliðs í landinu í kjölfarið mundi hafa í för með sér endalok íslensks sjálfstæðis, þjóðernis og menningar – reynst vera á rökum reistar?
Sextíu árum síðar getum við metið svörin við þessum spurningum í ljósi reynslunnar.
Jafnvel þótt Stalíni hafi verið meira í mun að loka hinar föngnu þjóðir Sovétsins inni í þjóðafangelsi sínu, fremur en að leggja afganginn af Evrópu undir sig, þá er það hygginna manna háttur að taka út tryggingu fyrirfram. Slagorðið: „þú tryggir ekki eftir á” – er enn í fullu gildi.
Óttinn við endalok íslensks þjóðernis reyndist ekki á rökum reistur – alla vega ekki í það skiptið. Ég lærði því snemma að bera virðingu fyrir Bjarna Benediktssyni, þáverandi utanríkisráðherra, af því að hann þorði að fylgja eftir sannfæringu sinni, þrátt fyrir harða og óbilgjarna gagnrýni andstæðinga. Kjarklitlir stjórnmálamenn eru gagnslausir stjórnmálamenn. Ef við ekki vissum það áður, þá vitum við það núna.Við þurfum ekki annað en að líta í kringum okkur.
Niðurstaða mín um reynsluna af hinu liðna er því afdráttarlaus. Atlantshafsbandalagið er trúlega árangursríkasta varnarbandalag sögunnar. Lýðræðið hélt velli. Evrópa hefur notið friðar í 70 ár, - lengur en sögur fara af fyrr á tíð. Og Ísland naut góðs af veru sinni í NATO. Þetta var fínn klúbbur. Hin nýfrjálsa þjóð hóf vegferð sína meðal frjálsra þjóða á fyrsta farrými. Við fengum aðgang að og áheyrn hjá valdhöfum voldugustu þjóða heims.
Við fengum Marshallaðstoð, án þess að uppfylla skilyrðin. Við græddum á hermanginu, meðan aðrar þjóðir færðu fórnir til að standa undir landvörnum. Við nutum margvíslegra forréttinda þótt hljótt hafi farið, eins og t.d. varðandi flugrekstrar- og lendingarleyfi í flugi yfir Atlantshafið. Og við gátum fært okkur hernaðarlegt mikilvægi landsins í nyt til að spila á stórveldin í kalda stríðinu, til þess að ná fram okkar hagsmunamálum. Þorskastríðin við Breta eru gott dæmi um það. Það var á þessum árum sem við vöndumst á það, að kjörorð Íslendinga í alþjóðasamskiptum væri „Allt fyrir ekkert.”
Heimsmynd Kalda stríðsins
Hverjar voru forsendurnar fyrir varnarbandalagi Bandaríkjanna og Vestur-Evrópu á tímabili kalda stríðsins? Hvað var það sem sameinaði þær? Því má svara í einu orði: Sovétríkin – hinn sameiginlegi óvinur. Svo lengi sem þjóðir Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku töldu, að þeim stæði ógn af hernaðarmætti Sovétríkjanna – voru þessar þjóðir reiðubúnar að snúa bökum saman gegn sameiginlegum óvini.
Þrátt fyrir ólíka hagsmuni Bandaríkjanna og gömlu evrópsku nýlenduveldanna víðs vegar um heiminn; og þrátt fyrir gerólík lífsviðhorf bandarískra repúblikana og vesturevrópskra sósíaldemókrata, þá voru allir aðilar sammála um að fórna bæri minni hagsmunum fyrir meiri: Vörn lýðræðis og mannréttinda gegn alræði og ógnarstjórn væri það sem sameinaði. Heimsmyndin var í svart/hvítu: Frelsi versus helsi. Þeir sem ekki eru með mér eru á móti mér.
Auðvitað var þessi svart/hvíta heimsmynd kalda stríðsins stórlega ýkt, þegar skyggnst var á bak við tjöldin. Þeir sem lesið hafa hina svörtu bók um sögu kommúnismans vita, að það var engu logið um það alþjóðlega bófafélag sem réð ríkjum í Kreml og innan veggja hinnar forboðnu borgar Maos formanns í Beijing.
En hið rísandi heimsveldi Bandaríkja Ameríku og hin hnignandi nýlenduveldi gömlu Evrópu voru svo sem engir englar heldur. Bandaríkin skirrðust ekki við að beita hervaldi og klækjum til að kollvarpa lýðræðislega kjörnum umbótastjórnum eða til að hindra valdatöku vinstrimanna í ríkjum Mið- og Suður-Ameríku. Hver valdaræninginn öðrum ófrýnilegri fékk að mergsjúga þjóðir þessara landa í skjóli Bandaríkjanna. Mottóið var: „They may be sons of bitches, but they are our sons of bitches.”Allt var þetta réttlætt í nafni krossferðarinnar gegn kommúnismanum.
Evrópsku nýlenduveldin háðu blóðugar styrjaldir gegn sjálfstæðishreyfingum fyrrverandi nýlendna í Afríku og Asíu. Allir sem leiddu vopnaðar uppreisnir gegn nýlendukúgun og arðráni voru stimplaðir óvinir vestræns lýðræðis. Þeir voru annað hvort kommúnistar eða handbendi þeirra og réttdræpir sem hryðjuverkamenn, hvar sem til þeirra náðist. Þessi meinta krossferð gegn kommúnismanum var oftar en ekki blygðunarlaus hagsmunavarsla nýlenduvelda og fjölþjóðlegra auðhringa, til þess að komast yfir auðlindir þriðja heimsins.
Gott dæmi um þetta var þegar leyniþjónustur Breta og Bandaríkjamanna komu Íranskeisara til valda, í samvinnu við systurnar sjö í olíubransanum. Þetta valdarán og sú blóðuga ógnarstjórn sem af hlaust, hefur dregið langan slóða á eftir sér. Krossferðin gegn kommúnismanum náði að lokum hápunkti í hátæknihernaði Ameríkana gegn hrísgrjónabændum í Víetnam, þar sem heimsveldið laut í fyrsta sinn í lægra haldi fyrir skæruliðum örbirgðarinnar. Þessi dæmi duga til að minna okkur á að það er sögufölsun að kalda stríðið hafi verið barátta góðs og ills, þar sem hið góða - hinn frjálsi heimur – hafði sigur.
Árekstrar menningarsvæða/trúarbragða
Kalda stríðinu lauk um áramótin 1991/92, þegar rauði fáninn með hamri og sigð var dreginn niður í hinsta sinn yfir turnspírum Kremlar og þjóðfáni Rússlands var dreginn að húni í staðinn. Var þá ekki hlutverki NATO lokið, um leið og Sovétríkin hættu að vera til? Fyrrum nýlenduþjóðir Sovétríkjanna tóku upp markaðshagkerfi og lýðræði og leituðu hver á fætur annarri athvarfs innan vébanda NATO og Evrópusambandsins. Hafði ekki lýðræðið sigrað?
Hver var óvinurinn, sem réttlætti áframhaldandi hernaðarbandalag? Rússland – sem var efnahagslegur dvergur - og upptekið af innri vandamálum vegna efnahagslegrar og pólitískrar upplausnar? Kína, sem hafði opnað Kínamúrinn fyrir innrás alþjóðlegs fjármagns og var á hraðleið til miðstýrðs ríkiskapítalisma? Og átti velgengni sína undir hindrunarlausum aðgangi að mörkuðum Bandaríkjanna? Var ekki óhætt að fara að ráðum Bush sr. og lýsa yfir sigri? Táknaði þetta e.t.v. endalok hugmyndafræðinnar, eins og Fukuyama boðaði? Var ekki „The New World Order” eftirmynd sigurvegarans, hins ameríska kapítalisma?
Eða voru framundan ný átök, sem byggðu fremur á „Clash of Civilizations”, eins og Samuel Huntington varaði við, fremur en hugmyndafræði 19du aldar? Stefndum við hraðbyri inn í 3ju heimsstyrjöldina, sem yrði eins konar trúarbragðastyrjöld – krossferð eða jihad – milli kristni og Islam? Um hvað er stríðsreksturinn í Afganistan og Írak – ef ekki það? Hefur NATO – sem var eins konar heimavarnarlið V-Evrópu – einhverju hlutverki að gegna í þeirri krossferð? Á Evrópa eitthvert erindi á vígvelli í Mið-Austurlöndum, Pakistan eða jafnvel upp til fjalla í Afganistan?
Höfundur var utanríkisráðherra 1988-95.
