Nýverið birtu­st fréttir þess efnis að börn í Vinnu­skóla Reykja­víkur hefðu dag einn lag­t ­niður störf til að taka þátt í mót­mælum eftir fræðslu og hvatn­ingu til þess frá­ ­yf­ir­boð­urum sín­um. Sams­konar hvatn­ing til stjórn­mála­þátt­töku fyrir ákveðna hug­mynda­fræði á sér stað í kynja­fræði­kennslu grunn­skóla. Þetta varð efni þess að ég ákvað að senda erindi til Umboðs­manns­Barna. Því ég hef áhyggjur af því að þetta sé óheilla­væn­leg þró­un, að inn­leiða svo­kall­aðan aktí­visma í skóla­starf. Með þessu sé verið að troða á rétt­ind­um ­barna til að mynda og tjá sínar eigin skoð­an­ir.

Almennt hef ég fengið mjög góð við­brögð við þessum hug­leið­ingum þvert á allar póli­tískar lín­ur. Þó að Umboðs­maður Barna hafi enn ekki svarað athuga­semdum mín­um. Hins vegar var eitt­hvað um að menn mis­skild­u hvað átt væri við með þess­ari gagn­rýni. Ein­hverjir héldu að þetta sner­ist um um­hverf­is­mál. Aðrir töldu að mót­mæli í kjöl­far fræðslu um hverju ætti að ­mót­mæla væru í raun­inni kennsla í gagn­rýnni hugs­un.  En hvort tveggja er víðs fjarri sann­i.  Þessi mis­skiln­ingur og hug­ar­holan sem menn grófu sjálfa sig ofan í með honum krefst svo sem engra sér­stakra svara. En ég taldi rétt að útskýra nánar hvað ég á við með því að setja mig á mót­i ­kennslu­að­ferðum sem hvetja til póli­tískra aðgerða hjá börn­um. Skoðum fyrst mun­inn á mennt­un og inn­ræt­ingu:

Menntun felur í sér:

• Opnar hug­ann.
• Kennir aðferða­fræði frekar en rétt­hugs­un. Til að und­ir­búa við­tak­and­ann undir að takast á við og greina mis­mun­andi sjón­ar­mið.
• Segir ekki við­tak­and­anum hvað hann eigi að hugsa eða hvernig hann eigi að vera.
• Hvetur til gagn­rýni og efa­semda.
• Hjálpar við­tak­and­anum að leggja frá sér hvers kyns for­dóma eða „gler­aug­u”. Þar ­sem rör­sýni getur hæg­lega komið í veg fyrir að heild­ar­mynd sann­leik­ans sjá­ist.

Inn­ræt­ing felur í sér:

• Lokar hug­an­um.
• Setur loka­tak­markið framar aðferða­fræð­inni. Mark­miðið sé svo göf­ugt að það rétt­læti aðferðir sem myndu ekki þykja rétt­læt­an­legar til að kenna annan og ó­æðri boð­skap.
• Er ætlað að breyta hegðun og hugsun við­kom­andi þannig að það falli að ákveð­inn­i póli­tískri sýn eða hug­mynda­fræði.
• Ætl­ast til að við­tak­and­inn sam­þykki lær­dóm­inn án þess að spyrja gagn­rýn­inna ­spurn­inga.
• Þjálfar við­tak­and­ann í að horfa gegnum eins­konar linsu eða gler­augu til að sjá heim­inn þeim litum sem hug­mynda­fræðin boð­ar. Sumir inn­rætendur fara ekki ein­u sinni leynt með þessa aðferð og tala tam. um „kynja­gler­aug­u“.

Vinnu­skóla dæmið

Hvernig falla aðferðir sem not­aðar eru í Vinnu­skól­anum að þessu? Börn­unum er sagt hvað þeim á að finn­ast. Síðan er búið að und­ir­búa að þau skrifi á skilti hvað þeim á að finn­ast og mar­sera því næst með skilt­in ­niður í Umhverf­is­ráðu­neyt­i.  Hvar í þessu ­ferli var gefið færi á gagn­rýn­inni hugs­un? Skóla­stjóri vinnu­skól­ans hvít­þvær hendur sínar varð­andi þennan þátt með að segja að börnin hafi fengið val um að taka ekki þátt í fræðsl­unni. Rauna segir hann: „Við erum alls ekki að hvetja alla til að taka þátt í þessu.“  Sem er auð­sjá­an­lega ekki rétt, þegar nem­endum Vinnu­skól­ans er kynntur sá kostur að fá að skreppa frá hefð­bundnum störfum þennan dag á fullum launum til að taka þátt í þessu stjórn­mála­starfi. Hvernig getur það talist annað en hvatn­ing? Hvað annað hefði verið boðið upp á að skreppa frá vinnu til að gera á fullum laun­um, án þess að verið sé að hvetja til þess?

Val­kvæði sannar innri efa­semdir

Að þátt­taka í skilta­gerð og mót­mæla­göngu hafi verið val­kvæð sannar raunar að stjórn­endur Vinnu­skól­ans vissu vel að ekki var um hefð­bundna fræðslu í gagn­rýn­inni hugsun að ræða. Að bak­dyrnar hafi verið skildar eft­ir opnar til að þeim sem ekki vilja bendla sig við póli­tíska hug­mynda­fræði sé ekki ­gert að taka þátt, sýnir einmitt hvernig í pott­inn er búið og er sönnun þess að hér átti ekki að fara fram mennt­un, heldur inn­ræt­ing. Hvenær ann­ars hef­ur ­nem­endum verið gefið það frjálst að taka þátt í fræðslu nema þegar fræðslan er á gráu svæði með að virða lífs­skoð­anir fólks og fjöl­breyti­leika mann­lífs­ins? Er val­frjálst að mæta í stærð­fræði­tíma? Nei, slíkt val­frelsi er aðeins í boði í trú­ar­bragða­fræðslu, sem dæmi.

Umhverf­is­fræðsla er til góðs

Nú vil ég ítreka aftur að mín gagn­rýni snýr ekki að efn­i ­kennsl­unn­ar. Heldur aðferð­inni. Umhverf­is­fræðsla er góð og á alveg eins heima í Vinnu­skól­an­um. En þá hlýtur sú kennsla að fara fram eins og hver önnur kennsla. ­Stærð­fræði er mjög mik­il­væg og sönn fræði. En það þætti und­ar­legt að senda börn ­með mót­mæla­spjöld til fara fram á aðgerðir stjórn­valda í þág­u ­stærð­fræði­grein­ing­ar. Það er ekki hlut­verk barna að taka þátt í stjórn­mál­um, sama hversu góður mál­staður kann að vera að baki. Það að ein­hver fræðsla sé tal­in svo mik­il­væg að það megi brjóta grund­vall­ar­reglur fyrir hana, ætti að hringja við­vör­un­ar­bjöll­um. Að mögu­lega sé þessi fræðsla komin út í öfg­ar. Öfgar sem kæfa ­gagn­rýna hugs­un. Enda er það lífs­skoðun margra að taka ekki þátt í öfg­um. Þá lífs­skoðun ber að virða.

Trú­ar­brögð og lífs­skoð­anir eiga ekki heima í opin­berum skólum

Í Aðal­náms­skrá Grunn­skól­anna er komið inn á þann þátt sem snýr að virð­ingu fyrir lífs­skoð­un­um. En þar seg­ir: „Grunn­skólar skulu leitast við að haga störfum sínum þannig að nem­endur þurfi ekki að fá und­an­þágu frá­ á­kveðnum þáttum skóla­starfs vegna trú­ar- og lífs­skoð­ana sinna.“



Jafn­framt hefur verið lögð rík áhersla á að aðgreina ekki nem­endur í sund­ur­ ­sök­um: þjóð­ern­is, tungu­mála, trú­ar­bragða eða lífs­skoð­ana.  „. Leggja skal áherslu á skóla án að­grein­ingar í öllu skóla­starf­in­u.“

Ljóst er að fræðsla sem er fram­kvæmd á þann hátt að kenn­ar­ar ­sjá ekki sóma sinn í öðru en að hafa hana val­kvæða, er and­stæð þessum sjón­ar­mið­u­m um skóla án aðgrein­ingar og virð­ingu fyrir mis­mun­andi lífs­skoð­un­um. Börn eiga betra skilið en að vera sett í þá stöðu að vera úti­lokuð vegna skoð­ana sinna ef ske kynni að þær væru ekki í sam­ræmi við póli­tískt réttar skoð­anir þeirra sem sjá um kennsl­una. Þetta er algjört prinsipp mál sem nær yfir allar lífs­skoð­anir og ætti að vera hafið yfir póli­tík.