Hvað á fyr­ir­tæki að gera þegar það hefur of mikið af pen­ing­um? Þessi spurn­ing hefur blasað við stjórn­endum á Íslandi und­an­farin ár.

Það er ekki gott að borga arð, því arður er eitt­hvað sem ríkt fólk fær og borgar lít­inn skatt af. Starfs­fólk­inu, sem vann fyrir þessum pen­ing, gæti sárnað það. Eðli­leg­ast væri auð­vitað að gefa starfs­fólk­inu pen­ing fyrir dugn­að­inn, eða fjár­festa í fram­tíð fyr­ir­tæk­is­ins. Eða kaupa eitt­hvað fal­legt fyrir sam­fé­lag­ið.

En hvers vegna að gera það, þegar er hægt að henda pen­ing­unum út um glugg­ann?

Á árunum 2015-2018 keyptu fyr­ir­tæki skráð í Kaup­höll Íslands eigin hluta­bréf fyrir meira en 53 millj­arða króna. Það mætti segja að þau hafi tekið mön­tr­una „fjár­festu í sjálfum þér“ alla leið, nema að þau fjár­festu auð­vitað ekki í neinu – þau fluttu pen­ing­ana í hend­urnar á hlut­höfum sem voru til í að selja sig úr fyr­ir­tæk­inu.

Ein­hverjir sam­sær­is­kenn­inga­smiðir hafa sagt að þetta séu bara dul­búnar arð­greiðsl­ur. Einn þeirra er fram­kvæmda­stjóri fjár­mála­sviðs Skelj­ungs hf., sem lét hafa eftir sér að „Það er við­kvæmara að greiða stórar upp­hæðir til hlut­hafa í formi arðs en í formi end­ur­kaupa“. Skelj­ungur hefur und­an­farin ár dælt hund­ruðum millj­óna króna úr fyr­ir­tæk­inu með þess­ari aðferð.

Tvennt ger­ist þegar fyr­ir­tæki kaupir eigin hluta­bréf: hand­hafar bréf­anna sem eru keypt fá pen­inga og eft­ir­stand­andi bréf hækka í verði. Til langs tíma hefur þetta svipuð áhrif á fyr­ir­tæki eins og það hefur á mann­eskju að borða á sér fót­inn. Fyrst er það seðj­andi, nær­ing­ar­ríkt og bragð­gott. En með tím­anum verður erfitt að halda áfram að labba. Hrun í fjár­fest­ingum á Vest­ur­löndum síð­ustu ára­tugi má að hluta rekja til þess­ara vinnu­bragða – for­gangs­at­riðið hefur verið að setja krem á köku fjár­festa, frekar en að byggja upp fram­tíð­ina. 

Þann fyrsta nóv­em­ber 2018 keypti stjórn­ar­maður í Marel hluta­bréf í fyr­ir­tæk­inu fyrir 100 millj­ónir króna. Þremur vikum síðar sam­þykkti hlut­hafa­fundur Marel end­ur­kaupa­á­ætlun sem keypti hluti í félag­inu fyrir 6,6 millj­arða króna fram til 5. mars 2019. Hókus pók­us, nú voru hlutir stjórn­ar­manns­ins orðnir 130 milljón króna virði.

Auð­vitað er ekki öll hækkun bréf­anna á þessu tíma­bili vegna end­ur­kaupa. Marel er fínt fyr­ir­tæki í mik­illi upp­bygg­ingu. En sjötta hvert hluta­bréf Marel sem var keypt frá nóv­em­ber­lokum 2018 til mars­byrj­unar 2019 var keypt af fyr­ir­tæk­inu sjálfu.

Grein­ing­ar­að­il­inn Fort­una Advis­ors hefur lagt mat á það hvernig fyr­ir­tækjum gengur ef þau ákveða að kaupa eigin hluta­bréf, frekar en eitt­hvað nyt­sam­legt. Viti menn, þannig fyr­ir­tæki dróg­ust aftur úr öðrum til lengri tíma lit­ið. Þetta þarf auð­vitað ekki að koma á óvart. Það að sjúga pen­inga úr fyr­ir­tækjum með arð­greiðslum og end­ur­kaupum gerir þau veik­ari, á kostnað starfs­fólks og fram­tíð­ar­inn­ar, í þágu skamm­tíma­gróða hlut­hafa. En það er ekki sama hvort pen­ing­arnir fari út með arð­greiðslum eða end­ur­kaup­um. Einn hópur fólks græðir meira á end­ur­kaup­um, sem kann að útskýra hvers vegna sú aðferð hefur orðið vin­sælli und­an­far­ið. Sá hópur er hátt­settir stjórn­endur í við­kom­andi fyr­ir­tækj­um.

Nú til dags fá „lyk­il­starfs­menn“ oft, til við­bótar við laun, rétt til að kaupa hluta­bréf í fyr­ir­tæk­inu á föstu verði, sama þótt verðið hækki í milli­tíð­inni. Hug­myndin er að þetta hvetji þá til að vera dug­legir að gera fyr­ir­tækið verð­mæt­ara. Þetta má einnig gera með fjár­fest­ingu og upp­bygg­ingu, en hún er óviss og tekur tíma. Fljót­vinn­ari leið er að kaupa bara bréf í fyr­ir­tæk­inu sjálfu. Verðið rýkur upp – til skamms tíma, að minnsta kosti. Nú kaupir stjórn­and­inn hluta­bréf á lof­orðs­verð­inu, selur strax aftur á hærra verð­inu og hefur með því að lyfta litlafingri grætt haug af pen­ing­um. 

Og hver veit nema fleiri geti grætt á svona kaup­um? Íslensk elíta er ást­rík og umhyggju­söm, og full af alúð gagn­vart vinum og vanda­mönn­um. „Mark­að­ur­inn hérna heima, hann hefur oft verið pínu sér­stak­ur,“ segir fjár­mála­stjóri Haga. „Það virð­ast allir vita allt ... allt pjakkar sem voru saman í skóla eða í fót­bolta svo verðið gæti hafa breyst löngu áður.“ Inn­herj­a­við­skipti heita þetta. Sum lög­leg, sum ólög­leg, öll full af kunn­ingja­kær­leik.

Þetta ger­ist auð­vitað bara ef ekki er haft náið auga með fyr­ir­tæk­inu. Til dæmis ef eig­andi fyr­ir­tæk­is­ins er ekki árvök­ull kap­ít­alisti, heldur óvirkur fjár­festir – eins og líf­eyr­is­sjóð­ur. Fyrir nokkrum árum sagði stjórna­for­maður Gildis – líf­eyr­is­sjóðs að sjóð­irnir þyrftu að auka árvekni sína, ann­ars myndu smærri og harð­skeytt­ari fjár­fest­ar, eða fram­kvæmda­stjórn­in, taka yfir alla stjórn. „Það gefur ótrú­lega litlu hlutafé vægi ef [líf­eyr­is­sjóð­irn­ir] hafa engin afskipti af stefnu­mótun eða stjórnum fyr­ir­tækja,“ sagði hann. Sann­ast sagna.

Á síð­ustu vikum var til­kynnt um end­ur­kaup hluta­bréfa í Sjó­vá, Sím­an­um, Origo, Eik fast­eigna­fé­lagi, Heima­völl­um, VÍS, Hög­um, Eim­skipum og Reg­in. Millj­óna­tugir fylgja millj­óna­tugum á leið sinni – ekki beint út um glugg­ann, heldur í vas­ann á brösk­urum og „pjökkum sem voru saman í fót­bolta“. Það mætti jafn­vel segja að það væri sam­fé­lags­lega betra að henda pen­ingum bók­staf­lega út um glugg­ann. Þá myndi fólkið á göt­unni alla­vega fá hann í hend­urn­ar.