Dauða evr­unnar hefur ekki verið jafn­oft spáð og dauða ljóðs­ins, en þó má leiða líkur að því að evran hafi haft vinn­ing­inn upp á síðkast­ið. Alveg frá því evran var tekin upp sem lög­eyrir í all­mörgum ríkjum ESB hefur verið hamrað á þessu og enn heyr­ast þessar raddir og munu heyr­ast áfram. En það er erfitt að spá um fram­tíð­ina eins og hefur sýnt sig á því að spá­menn­irnir hafa ekki enn haft rétt fyrir sér um evr­una; kannski eru þeir líka spá­menn í skiln­ingi þess sem nýskip­aður seðla­banka­stjóri á að hafa sagt um hag­fræð­ina, að hún sé að ein­hverju leyti trú­ar­brögð. Þegar málum er svo komið er þá er kannski betra að snúa aftur til hug­mynda skosku upp­lýs­ing­ar­innar um að nýta sér reynsl­una til að kveða upp úr um til­tekna hluti, jafn­vel þó ekki sé hægt að sanna þá óyggj­andi.

Mikið hefur verið talað um að krónan hafi bjargað okkur Íslend­ingum í hrun­inu af því hún féll um tugi pró­senta og gerði útflutn­ings­at­vinnu­vegum kleift að rísa upp miklu fyrr en ella, sem má kannski til sanns vegar færa að ein­hverju leyti; mér sýnd­ist þó af tekju­blaði Stund­ar­innar nú á dög­unum að mikið af því fé hafi runnið beint í vasa allra þeirra mold­ríku útgerð­ar­manna sem lifa greini­lega í annarri fjár­mála­vídd en almenn­ing­ur. Stundum er líka látið að því liggja að þannig hafi íslenskur almenn­ingur sloppið miklu betur en ella, atvinnu­leysi hafi verið minna og svo fram­veg­is. Reyndar fór atvinnu­leysi upp í 8% í hrun­inu og fjöldi manna flutti úr landi til að fá vinnu (þökk sé EES), það er stað­reynd og engin teor­ía, trú­ar­leg eða hag­fræði­leg.

En önnur reynsla er kannski enn nær­tæk­ari fyrir mik­inn hluta almenn­ings en það eru vext­irnir sem við borgum fyrir lánin sem við tökum til að koma okkur þaki yfir höf­uð­ið. Við erum með vít­is­vél verð­trygg­ingar sem er í raun annar lög­eyrir en íslenska krónan og verður varla tekin úr sam­bandi, vegna þeirrar stað­reyndar að gíf­ur­legur hluti sparn­aðar lands­manna er líka verð­tryggð­ur, sann­kall­aður víta­hring­ur. Ef við hins vegar berum saman óverð­tryggða vexti sem inntir hafa verið af hendi hér á landi frá alda­mótum og berum saman við vexti sem inn­heimtir eru fyrir hús­næð­is­lán í einu evru­landi, Írlandi, kemur fróð­leg mynd í ljós. Írland er lík­ast til nær­tæk­asta dæm­ið, landið fór næstum eins illa út úr hrun­inu vegna fjár­glæfram­anna og Írland hefur risið upp úr öskustónni nán­ast sam­hliða Íslandi og stendur vel efna­hags­lega nú um stund­ir.

Írland tók upp evr­una um og upp úr alda­mótum eins og ýmis önnur ríki á þeim tíma og hefur verið með hana síð­an. Þetta var á þeim tíma þegar íslensku bank­arnir voru einka­væddir og séu vaxta­tekjur þeirra ein­hver kvarði á rekstur þeirra, þá birt­ist einnig fróð­leg mynd í sam­an­burði á vöxt­um. Vext­irnir sem verið er að bera hér saman eru ann­ars vegar „hæstu vext­ir“ byggðir á með­al­tali vaxta á hús­næð­is­lánum bygg­ing­ar­fé­laga á Írlandi og hins vegar það sem Seðla­bank­inn kallar „Al­menna vexti óverð­tryggðra lána“ og eru áreið­an­lega með lægstu vöxtum sem hægt var og er að fá á óverð­tryggð lán hér á landi.

Þetta hefst árið 2003 þegar bank­arnir voru einka­vædd­ir, þá voru vextir á Íslandi 8,58% að með­al­tali yfir árið, á Írlandi hins vegar 4,2%, vaxta­mun­ur­inn er því 4,38%, það þýðir að Íslend­ingur greiddi 85.800 kr. í vexti á ári fyrir hverja milljón króna, Írinn hins vegar 42.000 kr. Ef við gerum ráð fyrir að hús­næð­is­lánið sé kannski 25 millj­ónir er auð­velt að reikna hitt, Íslend­ing­ur­inn borg­aði 2.145.000 kr. í vexti, Írinn 1.050.000 kr. á einu ári. Þetta var árið 2003, en eins og má sjá á graf­inu sem með fylgir þá fóru vextir hækk­andi á næstu árum, bæði á Íslandi og á Írlandi. En mun­ur­inn er hrika­leg­ur, svo ekki sé minna sagt.

Sem dæmi má nefna voru vext­irnir á Íslandi 13,92% að með­al­tali árið 2006, en á Írlandi 4,86%, vaxta­munur 9,06% sem þýðir á manna­máli að Íslend­ingar þurftu að greiða tæpar 140 þús­und krónur í vexti af hverri milljón á meðan Írar greiddu 48.600 kr. Íslend­ingar þurftu þannig að greiða á þriðju milljón króna meira á ári í vexti en Írar af 25 milljón króna láni á þeim tíma. 

Þetta versn­aði enn á næstu árum og örlaga­árið 2008 voru vextir að með­al­tali komnir upp í 17,75%, fóru raunar hæst upp 21% í des­em­ber það ár. Maður spyr sig, hver borg­aði þennan her­kostnað ef ekki almenn­ing­ur? Á sama tíma var dýr­tíð mikil vegna geng­is­fell­inga sem bætt­ist ofan á, en það fór minna fyrir því á evru­svæð­inu.

Þetta ástand hefur lag­ast mikið á und­an­förnum árum og vaxta­mun­ur­inn miðað við þessar for­sendur (sem eru krón­unni fremur í hag) farið niður fyrir 1% árið 2011, en eftir það hefur hann verið milli tvö og þrjú pró­sent, t.d. árið 2017 voru vextir 6,11% að með­al­tali á Íslandi, 3,41% á Írlandi; það þýðir í raun að Íslend­ingur þarf samt að greiða 675.000 kr. meira í vexti af 25 milljón króna lán­inu sínu en Írinn. Það munar alveg um það í veski flestra, ann­arra en kannski útgerð­ar­mann­anna sem gera vita­skuld upp sín við­skipti í erlendum myntum meðan við hin fáum að ströggla með krón­urnar okkar báð­ar. Við skulum vona að nýjum seðla­banka­stjóra tak­ist sigla krónu­skekt­unni okkar milli skers og báru án áfalla. Á meðan borgum við að minnsta kosti hálfa milljón á ári meira í vexti en aum­ingj­ans fólkið á evru­svæð­inu ef marka má reynslu síð­ustu tveggja ára­tuga.

Höf­undur er pró­fessor í þýð­ing­ar­fræði við Haskóla Íslands.