Á föstu­dag­inn var síð­asti dagur alls­herj­ar­verk­falls fyrir lofts­lag­ið. Viku mót­mælum þar sem um 6,6 millj­ónir hafa tekið þátt á heims­vísu. Þetta eru því ein mestu alþjóð­legu mót­mæli sög­unn­ar. Á Íslandi lauk mót­mæla­vik­unni með því að aðstand­endur loft­lags­verk­fall­anna kynntu stjórn­völdum tvær meg­in­kröfur sín­ar: 1) Að lýst verði yfir neyð­ar­á­standi og 2) Að 2,5 pró­sent af lands­fram­leiðslu fari í loft­lags­að­gerð­ir.

Kröfur sem ráð­herrar sögð­ust myndu taka til­lit til en gátu ekki skrifað undir á staðn­um. Kröfur sem margir myndu telja að séu óraun­hæfir draum­ór­ar. Kröfur sem ég styð og styð ekki. 

Krafan um að 2,5% af þjóð­ar­fram­leiðslu fari í loft­lags­að­gerð­ir  

Sú krafa sem ráð­herrum var kynnt gengur lengra en krafan um að 2,5% af þjóð­ar­fram­leiðslu fari í loft­lags­að­gerð­ir. Ég mun hér halda mér við hana. Sú tala er byggð á mati IPCC skýrsl­unnar um hversu mikið það muni að jafn­aði kosta lönd á heims­vísu að ná mark­mið­inu að halda sér innan 1,5 gráðu hlýn­unar. Þess­ari tölu er hægt að and­mæla á þeim grund­velli að ekki er víst að alheims­með­al­tal eigi vel við íslenskar aðstæður þar sem nóg er af end­ur­nýj­an­legri orku og hreinu vatni. Á móti kemur að Íslend­ingar losa hvað mest á mann í heimi. Þess­ari tölu er líka hægt að and­mæla á þeim grund­velli að það er ólík­legt að við í einu stökki förum frá hlut­falli dags­ins í dag yfir í að eyða 2,5% af þjóð­ar­fram­leiðslu. 

Samkvæmt sum­ar­spá hag­stof­unnar á verð­lagi árs­ins 2020 er gert ráð fyrir að þjóð­ar­fram­leiðsla verði 3.070 millj­arðar króna það árið. Ef þessu mark­miði væri fylgt eftir myndu þá 76,75 millj­arðar króna renna til loft­lags­að­gerða. Þetta er hægt að bera saman við núver­andi fjár­fram­lög, sem geta talist vera á bil­inu 4,5 – 7 millj­arðar króna eftir því hvaða aðgerðir eru taldar með í útreikn­ing­ana. Ef miðað er við efri mörkin myndi 2,5% af þjóð­ar­fram­leiðslu því þýða meiri en tíföldun á útgjöldum í mála­flokk­inn. Það jafn­gildir því að reka um þriðj­ung­inn af heil­brigð­is­kerf­inu, sem er sá mála­flokkur sem ríkið leggur mest til. Þeir sem and­mæla þessu mark­miði telja því að það eina sem geti talist raun­hæft er að búast við hlut­falls­legri aukn­ingu af fjár­magni til loft­lags­að­gerða. 

Vanda­málið er, eins og Greta Thun­berg benti á 20. sept­em­ber síð­ast­lið­inn í ræðu sinni fyrir amer­íska þing­inu, að óvinur okkar eru ekki póli­tískir and­stæð­ingar eða almenn­ings­á­lit­ið. Óvinur okkar er eðl­is­fræð­in. Nátt­úr­unni er alveg sama þó að fram­lög til loft­lags­að­gerða hafi hlut­falls­lega auk­ist mjög mikið í tíð núver­andi rík­is­stjórn­ar. Nátt­úr­unni er sama þó að við séum hlut­falls­lega að ná meiri árangri núna í orku­skiptum en við vorum í fyrra. Ef við byrjum á of lágum punkti, getur hlut­falls­leg aukn­ing aldrei orðið nóg. Það eitt skiptir nátt­úr­una máli að raun­veru­legur árangur náist. Og nátt­úran er ekki smár mála­flokkur í litlu ráðu­neyti heldur for­senda alls. Það er vegna þess að röskun á lofts­lag­inu er röskun á mögu­leikum okkar til þess að lifa heil­brigðu lífi, lifa á sjáv­ar­út­vegi og lifa í frið­i. 

Þess vegna tel ég að 2,5% mark­miðið sé mun betra mark­mið heldur en 1,5 gráðu mark­miði Par­ís­ar­sátt­mál­ans sem rík­is­stjórn Íslands hefur skrifað und­ir. Gráðu mark­miðið segir ekk­ert um aðgerð­ir, aðeins hvert við ætlum að stefna. 2,5% mark­miðið segir hvað við ætlum að verja miklum mannauði, hugs­un, kröft­um, og fjár­magni í loft­lags­að­gerð­ir. Þetta er eitt­hvað sem allar þjóðir heims­ins þurfa að sam­ein­ast um til að ná árangri. Ísland getur fyrst og fremst haft áhrif á lofts­lagið með því að vera fyr­ir­mynd ann­arra þjóða. Ef Íslend­ingum er alvara með að vera leið­andi í loft­lags­málum þá þurfum við að setja tón­inn. Og þó það sé langt frá núver­andi stöðu þá segi ég eins og Greta í sömu ræðu: Við verðum að gera hið ómögu­lega. 

Krafan um að lýst verði yfir neyð­ar­á­standi

Nú þegar ég hef opin­berað mig sem loft­lagsakti­vista og draum­óra­konu, kann ein­hver að undr­ast af hverju ég segi þá nei við því að lýsa yfir neyð­ar­á­standi. Var ekki nátt­úran for­senda alls? Erum við ekki þegar búin að raska lofts­lag­inu? Er ekki neyð­ar­á­stand? Svarið er auð­vitað jú, jú, og jú. Vanda­málið í mínum huga er hvað það þýðir að lýsa yfir póli­tísku neyð­ar­á­standi. Í mínum huga getur það þýtt þrennt. 

Í fyrsta lagi getur slík yfir­lýs­ing fyrst og fremst verið tákn­ræn aðgerð sem hefur engar raun­veru­legan árangur í för með sér. Að því ég best veit hefur þetta í stórum dráttum verið nið­ur­staðan í þeim löndum sem hafa nú þegar lýst yfir neyð­ar­á­standi. Kannski veldur slík tákn­ræn aðgerð engum beinum skaða, en hættan væri kannski sú að hún ali á tor­tryggni og kald­hæðni þegar það kemur í ljós að stórum orðum fylgja engar afleið­ing­ar. Hvað sem því líður er nátt­úr­unni lík­leg­ast sama um slíkan sym­ból­isma. 

Í mínum huga gæti það í öðru lagi jafn­vel verið verra ef yfir­lýs­ing um neyð­ar­á­stand fylgdu afleið­ing­ar, á borð við þær sem eru fylgi­fiskar slíkra yfir­lýs­inga á stríðs­tím­um. Í þeim til­vikum fá almanna­varnir og póli­tíkusar auknar vald­heim­ildir til að fram­fylgja vilja sín­um. Viljum við virki­lega gefa íslenskum póli­tíkusum leyfi til þess að þvinga fram aðgerðir í óþökk þjóð­ar­inn­ar? Viljum við að lög­reglan fari að hand­taka þá sem nota jarð­efna­elds­neyti? Þó að ástandið sé svart þá vil ég ekki láta blekkj­ast af skamm­sýnum lausnum sem opna dyr fyrir ófyr­ir­sjá­an­legri vald­níðslu og ein­ræð­is­herr­um. 

Að lokum veit ég ekki hvaða til­gangi það þjónar að lýsa yfir neyð­ar­á­standi sem við sjáum ekki fyrir end­ann á. Hvenær verður hægt að aflýsa neyð­ar­á­stand­inu? Rösk­unin á lofts­lag­inu  er þegar orð­in, og mun halda áfram jafn­vel þótt allar mann­verur hyrfu af jörð­inni á morg­un. Að lýsa yfir neyð­ar­á­standi er eitt­hvað sem mann­eskjur gera á mann­legum tíma­skala. Mann­legt við­vör­un­ar­kerfi er ekki gert fyrir að búa við neyð­ar­á­stand í árhund­ruð. Það er kom­inn tími til þess að átta sig á því að bar­áttan við loft­lags­rösk­un­ina hefur engan enda­punkt á okkar tím­um. Hún mun fylgja okkur á einn eða annan hátt um ókomna fram­tíð. 

Við höfum aldrei staðið frammi fyrir annarri eins áskorun og loft­lags­rösk­un­inni. Það þýðir að við sem ein­stak­lingar og sam­fé­lag þurfum að vera betri heldur en nokkurn tím­ann áður. Kerfin okkar þurfa að vera sterk­ari en verið hef­ur. Við þurfum að treysta þeim og þau þurfa að vera trausts­ins verð. Við þurfum að kjósa grænt, póli­tíkusar þurfa að fram­kvæma grænt og við þurfum að sætta okkur við grænt. Við þurfum að vinna betur sam­an, með hvert öðru, með fyr­ir­tækj­um, og með þjóðum heims­ins. Og vegna þess að rík­ustu þjóð­irnar og ein­stak­ling­arnir menga lang mest, þá eru aðgerðir sem stuðla að jöfn­uði og rétt­læti með kröft­ug­ustu loft­lags­að­gerð­unum sem við getum ráð­ist í. Nátt­úran er í neyð, og átakið sem við þurfum að fara í má jafna við stríðs­rekst­ur, en það þýðir ekki að við eigum að fórna lýð­ræði og mann­rétt­indum á alt­ari lofts­lags­að­gerða.

Höf­undur er doktor í umhverf­is- og félags­sál­fræði.