Norð­ur­lönd standa fremst meðal þjóða þegar mæld er vel­sæld og hafa, þrátt fyrir að vera ekki fjöl­menn, verið leið­andi á sviðum lista, tækni, við­skipta og sam­fé­lags­gerð­ar­. Krefj­andi kring­um­stæður skópu þann sam­hug sem ein­kennir heims­hlut­ann því án sam­stöðu var afkoman fall­valt­ari. Heið­ar­leiki ein­kenndi fólkið og hann lyk­ill­inn að vel­gengni ásamt ein­hug að baki vel­ferð­ar­kerfis fyrir alla þegn­ana.

Ísland er gott dæmi um hvernig sam­taka­mátt­ur­inn náði að byggja upp inn­viði í strjál­býlu stóru landi. Vega­kerfi, lagna­kerfi, bryggjur og flug­vell­ir, skól­ar, sjúkra­hús og íþrótta­mann­virki risu vítt um land og mönn­uð­ust af mennt­uðu fólki úr rík­is­reknu skóla­kerfi.

Þetta gerð­ist á þeim tímum þegar stór­fyr­ir­tæki greiddu öll skatta. Nú eru vart til pen­ingar til að halda þessum innviðum gang­andi á tímum þegar stór­fyr­ir­tæki for­gangs­greiða sér og sínum arð.

Fíkndrif­inn hagn­aður

Eftir skip­brot fjár­mála­fyr­ir­tækja á heims­vísu 2008 þar sem arðs­sjón­ar­mið höfðu tekið öll völd og allt vit, var fjár­málafley­inu fleytt aftur með skatt­pen­ingum og kallað á eftir áhöfn­inni að læra nú af þessu og vera ekki öll á sama tíma í spila­vít­inu um borð.

Ef ég nýkom­inn úr námi hefði hafið vinnu í alþjóða fjár­mála­fyr­ir­tæki og mér staðið til boða 10 föld laun í bónus fyrir ýmsa fjár­mála­gjörn­inga (og þag­mælsku um þá) hefði ég sjálf­sagt tekið því til­boði. Þegar svo hefði farið nokkur miss­eri hefði ég vís­ast þróað með mér spilafíkn. Þessa kennd þekkir og þakkar hin kap­ít­al­íska fjár­málama­sk­ína og hagar sinni upp­bygg­ingu vit­andi vits að fátt fær stöðvað kerfi með svo ánetj­andi elds­neyti í píp­un­um.

Stjórn­endur alþjóð­legra stór­fyr­ir­tækja gera sér grein fyrir að við­fangs­efni þeirra eru oftar en ekki á gráum svæðum hins lög­lega og sið­lega. Þess vegna var það svo að þegar for­stjóri VW bíla­fram­leið­and­ans varð að stíga niður eftir svindl fyr­ir­tæk­is­ins varð­andi útblást­ur­s­kerfi, var hann leystur út með rúm­lega 4 millj­arða starfs­loka­greiðslu og áunn­ins líf­eyr­is. Þessi ann­ars vit­firrta upp­hæð var ákveð­inn af stjórn fyr­ir­tæk­is­ins. Stjórn­ar­með­limir voru með því að gefa sjálfum sér vil­yrði fyrir við­líka greiðslu þegar og ef þeir sjálfir þyrftu frá að hverfa.

Þannig starfar björg­un­ar­net stjórn­enda­veldis kap­ít­al­ism­ans hjá fyr­ir­tækjum sem eru þó á almennum hluta­bréfa­mark­aði.

Allar breyt­ingar varð­andi skattaí­viln­anir og tak­mark­anir reglu­verks því tengdu sem eru ljúf­mælt af þar til gerðum erind­rekum á göngum þjóð­þinga eru hug­myndir frá þessum frekar fámenna en gíruga hóp sem mynda efsta lagið í stór­fyr­ir­tækjum vest­ur­landa.

Stjórn­mála­menn um ver­öld víða elta svo þessar lög­gjafir með það á vör­unum að ann­ars fari fyr­ir­tækin eitt­hvað ann­að.

Hin þol­in­móða stig­vax­andi bylt­ing kap­ít­al­ism­ans

Spilafíkn og gróðr­ar­fíkn eru syst­ur, ein­eggja tví­bur­ar. Við upp­lifum nú að fólk merkj­an­lega blindað af þessum sjúk­dómum vegur að sam­fé­lags­sátt­málum og lýð­ræð­inu. Sam­fara því veikj­ast hefð­bundnir fjöl­miðlar sem veita eiga aðhald og verða fyrir árásum fjöl­miðla í eigu auð­valds­ins sem ástunda kerf­is­bundið afvega­leið­ingu stað­reynda. Yfir öllu fer svo tákn­mynd afvega­leið­ing­ar­innar einu valda­mesta emb­ætti ver­aldar og afsið­andi hegð­unin látin við­gang­ast því í óreið­unni liggja jú ný tæki­færi og tóm fyrir við­skipta­gjörn­inga sem þola ekki sviðs­ljós­ið. Mann­kostir eru afgangs­stærð í þessum kúlt­ur.

Sam­fé­lagið í Mex­ico er nú í stór­kost­legum voða og í fréttum af ástand­inu er talað um fíkni­efna­bar­óna að berj­ast á bana­spjótum um völd. Í raun eru þessir aðilar að berj­ast um gróða og hrun sam­fé­lags­ins varðar þá eng­u. Í nágranna­rík­inu norðan landamæram­úrs­ins hefur stór­fyr­ir­tæki mark­aðs­sett skipu­lega mjög ávana­bind­andi lyf sem hefur sam­kvæmt sam­an­tektum fellt hund­ruð þús­unda innan Banda­ríkj­anna og nán­ast eyði­lagt heilu sam­fé­lögin þar. Á þessu tvennu er áherslu en ekki stigs­mun­ur.

(Telst þetta með í upp­gangi kap­ít­al­ism­ans gegn hinum ann­ars „full­reynda sós­í­al­isma“ sem dóms­mála­ráð­herra staldr­aði við í skrifum sínum á dög­un­um? Skál fyrir því).

Stór­fyr­ir­tæki í sinni auð­söfnun ógna sum hver þjóð­fé­lags­mynstri og stuðla að veik­ingu lýð­ræðis sem fékkst með rétt­inda­bar­áttu fyrri kyn­slóða.

Uppi eru kinn­roða­laust hug­myndir um einka­væð­ingu vatns, heil­brigð­is­kerfa, veik­ingu verka­lýðs­fé­laga og inn­grip í vernd­ar­svæði auk­in­heldur sú yfir­læt­is­hug­mynd að stór­fyr­ir­tæki fái rétt­ar­stöðu þjóð­rík­is! Upp­sagnir starfs­fólks til aukn­ingar arð­semi eru svo dag­legt brauð.

Sú krónu­tala sem fyr­ir­tæki sparar með upp­sögn jafn­ast sem kostn­aður fyrir sam­fé­lagið sem tekur við hinum atvinnu­lausa.

Afleið­ing­arnar eru veik­ari inn­viðir og laskað lýð­ræði og það er jú mark­mið­ið. Í kjöl­farið koma svo flokkar lýð­skrumara og kenna flótta­fólki eða útlend­ingum um orsök versn­andi efna­hags sem í raun er til­komin vegna skattsnið­göngu og skattaund­an­skota fyr­ir­tækja og auð­manna í skatta­skjól­um. Vegna skatta­snið­göngu stór­fyr­ir­tækja er alls kyns hlið­ar­sköttum og gjöldum komið á minni fyr­ir­tæki og almenna launa­menn til að fjár­magna inn­viði og þjón­ustu. Nýj­ast nefnt hér á landi eru vega­toll­ar.

Alþjóða­kap­ít­al­ism­inn tók ákveðna stefnu fyrir ein­hverjum 40 árum síðan og þá hófst hin hæga stig­vax­andi bylt­ing á sam­fé­lags­gerð­inni.

Síðan þá hafa stór­fyr­ir­tækin fram­kvæmt sinn muln­ing gegn lýð­ræð­inu og í þeirri veg­ferð náð að gera stjórn­mála­menn og lög­gjafa fram­leng­ingu á sér og sínum við­fangs­efn­um. Þessi frekar fámenni hópur sem fer fyrir þess­ari bylt­ingu hafa ein­angr­ast frá sam­fé­lag­inu, not­ast ekki við inn­við­ina, en ráðskast með það sem mest þeir mega því þaðan rennur auð­ur­inn.

Ágirnd í auð­lindir landa og þjóða hafa í gegnum mann­kyns­sög­una verið kveikjan að mörgum af skelfi­leg­ustu ill­virkjum mann­skepn­unnar gagn­vart fólki og nátt­úru. Sá yfir­gangur er enn við lýði úr augn­sýn djúpt í regn­skógum með gróða­fíkn­ina dríf­andi keðju­sagir gegnum boli og búalið.

Aðrir stunda svo upp á gamla mát­ann arð­rán í fátækum sam­fé­lögum þar sem afkomu­ör­yggi er hverf­ult og inn­viðir á við heil­brigð­is­kerfi ná ekki utan um þegn­ana.

Þegar kemur á dag­inn að íslenskir útvegs­menn, millj­arða­mær­ing­ar, séu að inn­rétta ein­hvers­konar arð­ráns­skúffur í nútím­anum hjá blá­fá­tækri þjóð rennur upp fyrir manni hversu afvega­leitt fólk getur orðið í græðgi sinni. Enn og aftur hlað­ast upp dæmi úr fjár­mála­heim­inum til­komin eftir fjár­mála­hrunið (sem allir áttu að hafa lært svo mikið af) sem ekki verða útskýrð með öðru en fíkn­sækni í gróða.

Fíkn eyrir engu og það er það sem við verðum að fara að gera okkur grein fyrir og bregð­ast við með við­eig­andi hætti að sam­fé­lög eiga undir högg að sækja sem og lýð­ræðið vegna fíkndrif­ins fjár­mála­kerf­is.

Fram­tíð­ar­auður fyr­ir­tækja eru nú í vasa fólks sem myndar sam­fé­lög

Ein mesta tekju­lind sam­tím­ans er athygli fólks. Athygli fólks á sam­fé­lags­miðlum er ávísun á aug­lýs­inga­tekj­ur. Þær skapa hagnað stóru sam­fé­lags­miðl­ana sem eru á skömmum tíma orðnir með efn­uð­ustu fyr­ir­tækjum ver­ald­ar­inn­ar.

Allar fram­tíðar hagn­að­ar­á­ætl­anir þess­ara fyr­ir­tækja er fjár­magn í þessum rit­uðum orðum í vasa venju­legs fólks sem myndar sam­fé­lög.

Ef fólk í sam­fé­lögum tekur sig saman og notar með­vitað þennan auð sin og völd, má stjórna því hvernig fyr­ir­tæki hegða sér. Hvort þau sjái sér hag í að borga til sam­fé­lags­ins, greiða fólki mann­sæm­andi laun og séu ábyrg í umhverf­is­mál­u­m. Einnig hvort fyr­ir­tæki sýni af sér sam­fé­lags­lega ábyrgð og borgi skatt t.d. af þjörkum og vél­mennum eins og Bill Gates hefur lagt til varð­andi fjórðu iðn­bylt­ing­una.

Í dag er mögu­legt með snjall­tækjum og sam­still­ingu að senda alþjóða­kap­ít­al­ism­anum skír skila­boð hvað fólk, sam­fé­lög, ætl­ast til af fyr­ir­tækj­um.

Með þess háttar sam­still­ingu má hætta öllum sam­skiptum við eitt­hvað það fyr­ir­tæki sem stendur fyrir verstu hliðar kap­ít­al­ism­ans, opna ekki net­síður og á allan hátt snið­ganga starf­sem­ina líkt og hermt er að Inuitar hafi komið fram við brota­menn og dagar þeirra þar með verið tald­ir.

Með beinum tákn­rænum aðgerðum er sýnt fram á hvar valdið á end­anum ligg­ur, hjá sam­stilltum fjöld­anum og án þess að berj­ast á götum úti eins og vís­ast verður raunin ef áfram heldur á veg­ferð græðginn­ar.

Ef starf­andi fyr­ir­tæki sjá sér ekki hag í að breyta hegðun sinni, þrá­ast við, skap­ast tæki­færi fyrir athafna­fólk að koma inn á mark­að­inn og stofna fyr­ir­tæki sem stunda sam­fé­lags­lega ábyrga stjórn­un­ar­hætti. Þau fyr­ir­tæki sem skilja ekki kall tím­ans munu daga uppi sem risa­eðl­ur.

Tákn­ræn snið­ganga alla leið

Áhlaup er það kallað þegar fólk missir trú á banka og tekur út fé. Ef fyr­ir­tæki fer gegn hags­munum sam­fé­lags og fólk vill hætta við­skiptum við það mætti kalla það frá­hlaup. Frá­hlaup er ekki sárs­auka­laus aðgerð en með líf­væn­legri nið­ur­stöðu. Veg­ferð óhefts kap­ít­al­isma stór­fyr­ir­tækja stefnir hins­vegar öll­um, þeim sjálfum með­talið, fram af hengiflug­inu í bál­ið.

Það eru erfið úrlausn­ar­efni sem ört fjölg­andi mann­kynið stendur frammi fyrir og til að eiga ein­hverja mögu­leika á að vinna á vanda­málum sem nú hrann­ast upp þarf sam­still­ingu fólks og þjóða.

Fíkndrif­inn kap­ít­al­ismi er ein af þessum áskor­unum og er hann nátengdur öðrum við­fangs­efnum sem nú ógna til­ver­unni, loft­lags­vá, eit­ur­efn­um, veik­ingu lýð­ræð­is, lýð­skrumi, og fólsku.

Fólk á Norð­ur­löndum skóp líf­væn­leg fyr­ir­mynd­ar­sam­fé­lög með sam­taka­mætti sín­um. Það var veg­ferð fyrir fjöld­ann. Aflið sem felst í sam­taka­mætti getur hæg­lega tekið niður afvega­leidd fyr­ir­tæki þess vegna eitt af öðru til að siða kap­ít­al­ismann, með hans eigin kenni­setn­ingu, þar til jafn­ræði skap­ast og lýð­ræðið nær vopnum sín­um. Það er vart tími til­tækur í að bíða eftir að stjórn­mála­menn taki hér við sér.

Hvar eigum við að láta okkur bera nið­ur?

Höf­undur er mynd­list­ar­mað­ur.