Í sumar tóku gildi merki­leg lög. Sam­kvæmt þeim þurfa fyr­ir­tæki að veita upp­lýs­ingar til stjórn­valda um hver raun­veru­legur eig­andi þeirra er. Auð­vitað hljómar þetta fjar­stæðu­kennt í hugum margra, að það sé hægt að stunda rekst­ur, eða eiga eign­ar­halds­fé­lög, án þess að það sé gefið upp hver eigi þau í raun og veru. En þannig hefur málum verið háttað á Íslandi. Þangað til núna.

Frá lokum ágúst­mán­aðar þurfa allir sem skrá ný félög hjá rík­is­skatt­stjóra að gera grein fyrir því hver sé raun­veru­legur eig­andi þeirra (e. benef­icial owner). Hin félög­in, sem hafa fengið úthlutað íslenskri kenni­tölu, tug­þús­undir félaga, hafa til 1. mars á næsta ári, eða tæpa þrjá mán­uði, að gera grein fyrir því hver eigi þau í raun, leiki ein­hver vafi á því. 

Skýrar og ein­faldar ástæður fyrir því að fela sig

Það er í raun óskilj­an­legt í ljósi alls þess sem gengið hefur á hér­lendis á und­an­förnum árum að þessum málum hafi ekki verið komið í lag. 

Fyrir liggur að fjöl­margir Íslend­ingar komu umtals­verðum fjár­munum út úr íslensku efna­hags­kerfi fyrir banka­hrun­ið. Sumir gerðu það til að græða á því þegar bank­arnir myndu með handafli stuðla að nýju falli krón­unnar til að bjarga eigin efna­hags­reikn­ingi og stöðu helstu við­hengja sinna, líkt og þeir höfðu gert vorið 2008 með góðum árangri. Þá voru aðrir við­skipta­vinir á borð við íslenska líf­eyr­is­sjóði og almenn­ing­ur, í gegnum lak­ari lífs­skil­yrði, látnir bera tapið sem mynd­að­ist sam­hliða. 

Aðrir voru ein­fald­lega að koma pen­ingum í var, aðal­lega í gegnum fjár­mála­fyr­ir­tæki í Lúx­em­borg, sem tryggðu þeim full­komið skjól á aflandseyj­um. Sumir gerðu það vegna þess að þeir vildu ekki borga skatta af pen­ing­unum í sam­fé­lag­inu þar sem þeir urðu til. Sumir höfðu kom­ist í þá stöðu að geta fengið sví­virði­lega há lán í bönkum sem engar við­skipta­legar for­sendur voru til þess að veita og vildi koma þeim pen­ingum í felur áður en það kæmi að skulda­dög­um. 

Panamaskjölin sýndu umfang þessa. Og stað­festu að hluti Íslend­inga lifir í öðrum veru­leika en flestir lands­menn. Veru­leika þar sem þeir, í krafti upp­lýs­inga, tæki­færi og pen­inga ann­arra, græða bæði á upp- og nið­ur­sveiflum með því að færa pen­inga fram og til baka úr krónu­hag­kerf­in­u. 

Eftir hrunið var reynt að gera marga þess­ara ein­stak­linga upp. Þeir voru hvattir til að koma heim með földu pen­ing­anna og hjálpa til við end­ur­reisn­ina. Borga skatt­anna sem þeir höfðu svik­ist undir að borga. Gera hið minnsta upp við kröfu­hafa sína. 

Fæstir þeirra höfðu áhuga á þessu. Og það reynd­ist, frá ísköldu pen­inga­legu sjón­ar­horni, rétt mat. Eng­inn vilji var á end­anum hjá yfir­völdum til þess að sækja þessa fjár­muni, hund­ruð millj­arða króna sam­kvæmt þeirra eigin mati, sem faldir höfðu verið í skatta­skjól­u­m. 

En þeir sem földu þetta fé vildu samt sem áður nota pen­ing­anna sína án þess að lenda í því að það upp­götv­að­ist að þeir væru til. Það var ekk­ert mál. Hægt var að flytja pen­inga úr skatta­skjólum til Íslands með marg­hátt­uðum hætti á eft­ir­hrunsár­unum án þess að nokkur sinnti neinu alvöru eft­ir­liti með því hver ætti raun­veru­lega þá pen­inga eða hvaðan þeir kæmu. 

Að ger­ast kröfu­hafi

Eftir banka­hrunið þurftu stærstu lán­veit­endur íslensku bank­anna, aðal­lega þýskir bankar, að selja kröfur sínar á þá. Þeir seldu þær á hrakvirði og töp­uðu um tugum millj­örðum evra. Í stað þess­ara aðila mættu sjóðir sem oft eru kall­aðir hrægamma­­sjóð­­ir. Þeir eru til­­­búnir að taka mikla áhættu í flóknum stöðum þar sem ávinn­ing­­ur­inn, ef veð­­málið gengur upp, getur verið feyki­lega mik­ill. 

Margir stærstu áhættu­sjóðir heims mættu til Íslands til að græða. Upp­leggið var þannig að stofn­aðir voru sér­stakir tíma­bundnir sjóðir um til­teknar fjár­fest­ingar og svo fengnir hlut­deild­ars­kirtein­is­hafar til að kaupa hlut í þeim sjóð­um. Þeir áttu síðan að hagn­ast mikið hratt og hlut­deild­ar­skír­tein­is­haf­arnir fá greitt út þegar sjóðnum er slit­ið, t.d. eftir fimm til sjö ár. 

Hvorki íslenskar eft­ir­lits­stofn­anir né slitabú föllnu bank­anna hafa nokkra hug­mynd um hverjir voru hlut­deild­ar­skír­tein­is­hafar í þessum sjóð­um, bara hverjir stýrðu þeim. Oftar en ekki er línan sem er lögð þegar umræða um þetta end­an­lega eign­ar­hald fer í gang sú að fjár­festar séu einkum stofn­ana­fjár­fest­ar, líf­eyr­is­sjóð­ir, og styrkt­ar­sjóðir t.d. heims­frægra háskóla.

Sú staða, varn­ar­laust land þar sem hægt var að kaupa kröfur á lágu verði án þess að verið væri að spyrja mik­illa spurn­inga um hvaðan pen­ing­arnir kæmu eða hver ætti þá, hlýtur að hafa verið aðlað­andi hug­mynd fyrir þá sem þurftu að koma földum pen­ingum aftur í vinn­u. 

Boð­leið inn fyrir höft

Fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands var það auð­vitað líka, enda var hægt að græða þrefalt á henni. Fyrst með því að fá heil­brigð­is­vott­orð á pen­ing­anna sem færðir voru í gegnum hana, síðan með því að leysa út stór­kost­legan geng­is­hagnað og að end­ingu allt að 20 pró­sent virð­is­aukn­ingu, sem var inn­byggð í leið­inni.

Seðlabankinn hefur margoft stað­fest að hann kann­aði ekki hverjir það voru sem fóru þessa leið, og náðu að flytja tugi millj­arða króna til Íslands til að kaupa upp eignir á mjög lágu verði. Það sé enda ekki hlut­verk hans að útdeila rétt­læti í íslensku sam­fé­lag­i. 

Fyrir liggur að íslenskir bankar sinntu heldur ekki þessu eft­ir­liti. Og pen­inga­þvætt­is­skrif­stofan sem starf­rækt var hér­lendis árum saman hafði á sínum snærum einn starfs­mann án sér­þekk­ingar á við­fangs­efn­inu í hluta­starfi og skjala­skáp með útprent­unum sem veru­lega virð­ist hafa skort á að stæð­ist kröfur um eðli­legt utan­um­hald. 

Það liggur fyr­ir, sam­kvæmt úttekt Fjár­mála­eft­ir­lits­ins, að einn stærsti banki lands­ins, Arion banki, mat ekki með sjálf­stæðum hætti hvort upp­­lýs­ingar um raun­veru­­lega eig­endur við­­skipta­vina væru réttar og full­nægj­andi þegar eft­ir­litið kann­aði hvort svo væri. Sam­kvæmt upp­lýs­ingum Kjarn­ans var staðan sam­bæri­leg hjá flestum öðrum fjár­mála­fyr­ir­tækj­u­m. 

Nú liggur fyrir Alþingi þings­á­lykt­un­ar­til­laga um að skipuð verði rann­sókn­ar­nefnd um þessa leið. Mjög mik­il­vægt er að af skipun hennar verði og að almenn­ingur fái tæm­andi upp­lýs­ingar um hverjir það voru, jafnt inn­lendir sem erlend­ir, sem fengu að ferja pen­inga inn í landið í gegnum hana, m.a. úr skatta­skjól­um, með til­heyr­andi áhrifum á t.d. eigna­jöfn­uð. 

Lög­menn án áhættu­vit­undar

Það eru fleiri leiðir fyrir þá sem vildu leyn­ast til að tryggja þá leynd. Í aðgerð­­­­ar­á­ætlun hins opin­bera gegn pen­inga­þvætti sem birt var fyrr í sept­em­ber kom fram að veru­lega skorti á áhættu­vit­und innan lög­manna­stétt­ar­inn­ar. Orð­rétt segir þar: „Fjöldi lög­­­manna virð­ist ekki vera með­­vit­aður um með hvaða hætti þjón­usta þeirra getur verið mis­­not­uð.“

Þessi hætt­u­­merki og aðferðir við mis­­­notkun tengj­­ast meðal ann­­ars stofnun félaga eða fjár­­vörslu­­sjóða á aflands­­svæð­um, stofnun lög­­að­ila, raun­veru­­legu eign­­ar­haldi, áhætt­u­­sömum við­­skipta­­mönn­um, mis­­­notkun á vörslu­­reikn­ingum og áhættu tengdri því að koma fram fyrir hönd lög­­að­ila sem er í eigu við­­skipta­­manns. 

Þá kom fram að upp á vanti við athugun lög­­­manna á laga­­legri stöðu umbjóð­enda sinna eða þegar þeir koma fram fyrir hönd þeirra í dóms­­máli eða í tengslum við dóms­­mál, þar með talið þegar þeir veita ráð­­gjöf um hvort höfða eigi dóms­­mál eða kom­­ast hjá dóms­­máli.

Í sumar voru sam­­þykkt lög um fryst­ingu fjár­­­muna og skrán­ingu aðila á lista yfir þving­un­­­ar­að­­­gerðir í tengslum við fjár­­­­­mögnun hryðju­verka og útbreiðslu ger­eyð­ing­­­ar­vopna. Sam­­kvæmt þeim fær­ist eft­ir­lit með því að lög­­­­­menn fari eftir ákvæðum lag­anna sem snúa ann­­­ars vegar að fryst­ingu fjár­­­muna og efna­hags­­­legs auðs og hins vegar að ráð­­­stöf­unum til að meta hvort við­­­skipta­­­menn séu á listum yfir pen­inga­þvætt­is­að­­­gerð­ir, til emb­ættis rík­­is­skatt­­stjóra. 

Falin yfir­ráð yfir fjöl­miðlum

Þær breyt­ingar sem nú eru í far­vatn­inu, og eiga að kreista fram raun­veru­legt eign­ar­hald á fyr­ir­tækj­um, ná þó ekki að leysa öll fyr­ir­liggj­andi vanda­mál hvað varðar gagn­sæi. Þau munu til að mynda ekki hafa nein áhrif á opin­berun þeirra sem kjósa að fjár­magna sam­fé­lags­lega mik­il­vægan rekstur í gegnum leppað eign­ar­hald með því að lána háar fjár­hæðir til hans á kjörum sem eru ekki á við­skipta­legum for­send­um. 

Þekktasta dæmið um svona fyr­ir­komu­lag er í kringum Frjálsa fjöl­miðl­un, útgáfu­fé­lag DV og tengdra miðla. Það félag er eina eign félags­ins Dals­dals, sem er skráð í eigu þekkts lög­manns. 

Dalsdalur skuldar ein­hverjum 759 millj­ónir króna. Um er að ræða vaxta­laust lang­tíma­lán sem á að greið­ast síðar en 2022. Pen­ing­arnir sem þessi ein­hver hefur lánað Dals­dal fara því í að reka miðla Frjálsrar fjöl­miðl­un­ar, sem hafa verið reknir í mörg hund­ruð millj­óna króna tapi frá því að nýir eig­end­ur, og lán­veit­end­ur, komu að útgáf­unni haustið 2017, með til­heyr­andi bjögun á sam­keppn­isum­hverfi fjöl­miðla. Lög­mað­ur­inn sem skráður er í for­svari fyrir þessu öllu saman hefur ekki viljað upp­lýsa hver það sé sem lán­aði honum á átt­unda hund­rað millj­ónir króna til að reka fjöl­miðla­fyr­ir­tæki í bull­andi tapi árum sam­an. 

Fjöl­miðla­nefnd, sem sinnir eft­ir­liti með starf­semi fjöl­miðla á land­inu, hefur nokkrum sinnum kallað eftir hlut­hafa­sam­komu­lögum og lána­samn­ingum sem hún taldi að gæti haft áhrif á yfir­ráð fjöl­mið­ils. Við­kom­andi fjöl­miðlar hafa aldrei afhent slík til nefnd­ar­innar og hún telur sig ekki hafa vald­heim­ildir til að gera annað en að biða um gögn­in.

Því hafa fjöl­miðla­fyr­ir­tæki, sem hafa fengið háar upp­hæðir að láni frá huldu­mönn­um, hingað til ráðið hvort þeir upp­lýsi um hverjir þeir huldu­menn eru. 

Verði nýtt frum­varp um stuðn­ingi við rekstur einka­rek­inna fjöl­miðla að lögum gæti þó orðið breyt­ing á þessu. Sam­kvæmt því þarf að skila inn gögnum um raun­veru­legt eign­ar­hald eða yfir­ráð, sam­kvæmt skil­grein­ingu laga um aðgerðir gegn pen­inga­þvætti, til að verða styrkj­ar­hæf­ur. Í þeim lögum á það við um þá sem „í raun eiga eða stjórna lög­að­ila í gegnum beina eða óbeina eign­ar­að­ild að meira en 25 pró­sent hlut í lög­að­il­an­um, ráða yfir meira en 25 pró­sent atkvæð­is­réttar eða telj­ast á annan hátt hafa yfir­ráð yfir lög­að­ila.“ Úthlut­un­ar­nefnd sem skipuð verður vegna stuðn­ings­greiðsln­anna, og til­nefnt verður í af rík­is­end­ur­skoð­un, mun því hafa öll til­tæk tól til að særa fram raun­veru­leg yfir­ráð yfir Frjálsri fjöl­miðl­un. Svo verður að koma í ljós hvort vilji verður til að beita þeim tól­um, eða hvort vilj­inn til að við­halda leynd­inni sé sterk­ari. 

Það leikur sér eng­inn að því að fela sig

Þegar reynt er, með mik­illi fyr­ir­höfn, að fela hver sé eig­andi ein­hvers félags, eða eftir atvikum aðra aðkomu við­kom­andi að því, þá er það gert vegna þess að eitt­hvað stenst ekki skoð­un. Pen­ing­arnir eru ekki „hrein­ir“, þeir eiga í raun að til­heyra ein­hverjum öðrum eða ein­stak­ling­arnir sem eiga þá end­an­lega mega af ein­hverjum ástæðum ekki stunda þau við­skipti sem þeir eru að stunda, í krafti nafn­leynd­ar.

Það er far­sa­kennt að það muni taka Ísland, þetta fram­sækna og tækni­lega sinn­aða sam­fé­lag, fram á árið 2020 að inn­leiða þá meg­in­reglu að félög eigi að vera hægt að tengja beint við ein­stak­ling­anna sem eigi þau í raun og veru. 

Og enn verra er að breyt­ing­arnar eru ekki komnar fram vegna póli­tísks vilja ráða­manna, heldur gerðar í kjöl­far þess að alþjóð­leg sam­tök skikk­aði Ísland til að girða upp um sig í pen­inga­þvætt­is­vörn­um, ann­ars myndi landið lenda á svörtum lista þeirra. Nóg var að gert til að hindra þá nið­ur­stöðu, en of lítið til að koma í veg fyrir grá­list­un. 

Það virð­ist hafa verið með­vituð ákvörðun um að haga hlutum þannig að varnir gegn pen­inga­þvætti væru litlar sem eng­ar, enda hafði oft og ítrekað verið varað við þessu ástandi. Það gerðu bæði inn­lendir aðilar sem unnu að rann­sóknum efna­hags­brota og erlendir eft­ir­lits­að­ilar á borð við FATF. Á þetta var ekki hlust­að, heldur unnið eftir þeirri aðferð­ar­fræði að ef við leitum ekki að ein­hverju þá sé það ekki til stað­ar, og nú súpum við seyðið af afleið­ing­un­um. 

Í þeim felst aug­ljós orð­spors­skaði fyrir Ísland. Erlendir fjár­festar sem annað hvort hafa haft áhuga á að koma hingað með pen­inga, eða eru þegar búnir að gera það, eru margir hverjir alls ekki sátt­ir, enda töldu þeir sig vera að taka þátt í fjár­fest­ingum í þró­uðu land­i. 

Þá hefur þessi staða haft í för með sér stór­aukið flækju­stig fyrir marga íslenska aðila sem stunda við­skipti alþjóð­lega. Það felst í því að farið er fram á að þriðji aðili sé lát­inn fram­kvæma aukna áreið­an­leika­könnun á íslenskum fyr­ir­tækjum sem fara m.a. fram með þeim hætti að sendir eru spurn­inga­listar um allskyns hluti, meðal ann­ars mútu­varn­ir.

Opin­berun á fram­ferði Sam­herja í Afr­íku og víð­ar, þar sem rök­studdar ásak­anir hafa verið settar fram um stór­tækar mútu­greiðsl­ur, pen­inga­þvætti og skatta­snið­göngu, hafa sann­ar­lega ekki hjálpað til. 

Von­andi ber okkur nú gæfa til að koma öllum þessum málum í lag í eitt skipti fyrir öll. Það hagn­ast nefni­lega eng­inn á ógagn­sæi nema sá sem hefur eitt­hvað að fela. Reglur sam­fé­lags­ins eiga ekki að vera sniðnar að hans þörf­um, heldur allra hinna.