Sum okkar muna, á árum Kalda stríðs­ins, Almanna­varnir rík­is­ins sem nefnd er gekkst fyrir við­vör­un­arflautu­próf­unum tvisvar til þrisvar á ári og safn­aði teppum og varn­ar­grím­um, svo eitt­hvað sé nefnt. Meg­in­fram­farir í skipu­lagi almanna­varna, sem tóku brátt að snú­ast fyrst og fremst um nátt­úru­vá, fólust í Sam­hæf­ing­ar­stöð­inni (2003) í Reykja­vík og sér­lögum um almanna­varnir 2008. Umræður um skipu­rit/­stjórnun leiddu til þess að stjórn­unará­byrgð lög­reglu við aðgerðir í hér­aði krist­all­að­ist í emb­ætti rík­is­lög­reg­u­stjóra (í umboði ráð­herra), með rík­is­lög­reglu­stjóra sem meg­in­stjórn­anda en hann hverfur senn sem emb­ætti. Nú er unnt að meta reynsl­una af fram­kvæmd og gæðum lag­anna að rúmum ára­tug liðn­um. 

Breyttar aðstæður og for­sendur

Ég hef fylgst sem jarð­vís­inda­maður og fjalla­mað­ur, afskipta­samur af umhverf­is­mál­um, með þróun Almanna­varna í yfir 40 ár. Sam­hæf­ing, m.a. í björg­un­ar- og aðstoð­ar­störfum (og gott hlut­verk lög­reglu í hér­aði) hefur þró­ast all­langt í rétta átt, líkt og sam­starfið við sér­fræð­inga á mörgum svið­um. Fleira má auð­vitað nefna. Engu að síður blasir við að mörgum verk­efn­um, t.d. við­bragðs­á­ætl­un­um, áhættu­mati, efl­ingu við­bragðs­að­ila, þjálfun og menntun þeirra, jafn­vel hliðrun að nokkru leyti úr sjálf­boða­mennsku í launuð störf, hefur ekki verið sinnt nægi­lega. Það á meðal ann­ars við í ljósi þess að nátt­úrvá eykst vegna þró­unar veð­ur­fars. Hennar vegna kemur til álita og end­ur­skoð­unar allt kerfi síma- og tal­stöðv­ar­sam­bands, raf­orku­kerfið og tölvu­netið sem heild. Stór­viðri, snjó­flóð, skriðu­föll og sjáv­ar­flóð á land verða vænt­an­lega bæði öfl­ugri og algeng­ari en und­an­farna, marga ára­tugi. Einnig veður að taka til­lit til þess hlut­læga mats á hættu af öfl­ugum eld­gos­um, eld­gosum nærri byggð og stórum jarð­skjálft­um, í öllum til­vikum miðað við end­ur­komu­tíma, sem vís­indin leggja okkur til. Aðeins dæmin Öræfa­jök­ull, Katla, Bárð­ar­bunga, Reykja­nesskagi og Tjör­nes­brota­beltið á Norð­aust­ur­landi eru til marks um það.

End­ur­skoðun frá grunni

Aðlögun að veð­ur­fars­breyt­ing­um, afleið­ingum þeirra og snör við­brögð þegar á bjátar heyra að hluta undir Almanna­varn­ir. Inn í stóra rammann tengj­ast svo beinar rann­sóknir á nátt­úru­vá, vöktun hennar og myndun sjóða, bæði Ham­fara­sjóðs og Þjóð­ar­sjóðs. Þarna, alls stað­ar, eru brýn verk að vinna. Ég hvet til þess að unnið verði af meira afli við end­ur­skoðun á almanna­vörnum lands­ins en hingað til. Mark­miðið á að vera að auka öryggi okkar allra með því að tryggja enn betri sam­hæf­ingu, meira fé til þátta sem efla skil­virkni, þekk­ingu, for­varnir og áætl­an­ir. Mik­il­vægt er að Almanna­varnir verði sjálf­stæð stofnun og við­bragðs­að­il­ar, allt frá lög­reglu og Land­helg­is­gæslu til heil­brigð­is­kerf­is­ins og björg­un­ar­sveita, virki sem sam­hæfð ein­ing. Einnig er brýnt að haldið verði áfram að þróa og styrkja starfs­hætti og skipu­lag Sam­hæf­ing­ar­mið­stöðv­ar­innar og mið­stöðva á lands­byggð­inni. Loks verður að kanna vel og meta gagn­semi þess að færa almanna­varnir lands­ins undir for­sæt­is­ráðu­neyt­ið. Þar fer árang­urs­rík sam­ræm­ing og sam­hæf­ing fram í takt við sumar áherslur og virkt eft­ir­lit Þjóðar­ör­ygg­is­ráðs og rík­is­stjórn­ar. Alþingi hefur auk þess ýmis verk að vinna þar til við­un­andi staða næst í almanna­varn­ar­mál­um. Lofts­lags­ráð og vís­inda­menn eru til ráð­gjaf­ar.

Ég hvet líka til end­ur­skoð­unar á við­bragðs­getu orku­fyr­ir­tækja, síma- og net­fyr­ir­tækja og stofn­ana/­fyr­ir­tækja sem varða mestu um sam­göngur í land­inu - og aðgerða í kjöl­far­ið.

Höf­undur er þing­maður Vinstri grænna.