Áhuga­fólk um stjórn­mál og frétta­skýrendur leita gjarnan til for­tíðar í leit að svörum um lík­lega fram­vindu. Ekki er þar á vísan að róa því gjarnan taka stjórn­mál nýja og óvænta stefnu ekki síst á okkar tímum breyt­inga og stöðugrar óvissu,

Stundum virð­ist samt sagan end­ur­taka sig og fram koma kunn­ug­leg mynstur úr for­tíð­inni. Nær­tækt dæmi er núver­andi staða Vinstri hreyf­ing­ar­innar – græns fram­boðs (VG). Í síð­ustu þing­kosn­ingum fékk flokk­ur­inn tæp 17% atkvæða og ell­efu þing­menn. Eftir kosn­ingar ákvað VG að efna til stjórn­ar­sam­starfs við Sjálf­stæð­is­flokk og Fram­sókn undir for­ystu for­manns­ins Katrínar Jak­obs­dótt­ur. Þessi ákvörðun VG var væg­ast sagt mjög umdeild í röðum vinstri manna innan flokks og utan. Fyrir kosn­ingar höfðu stöku for­ystu­menn VG nefni­lega gefið sterk­lega í skyn – svo ekki sé meira sagt – að VG myndi ekki leiða Sjálf­stæð­is­flokk­inn enn og aftur til æðstu valda í land­inu. Meg­in­þorri kjós­enda VG vildi sam­starf til vinstri en ekki við hægri öfl­in.

Drífa Snædal, fyrr­ver­andi vara­þing­maður og fyrrum fram­kvæmda­stjóri VG, sagði sig úr flokknum og útskýrði ákvörð­un­ina á FB-­síðu sinni m.a. :

„Við munum ekki breyta Sjálf­stæð­is­flokkn­um. Inn­viðir hans eru spilltir og fullir kven­fyr­ir­litn­ing­ar. Sjálf­stæð­is­menn munu fagna stjórn­ar­sátt­mála, fara inn í sín ráðu­neyti og haga sér eins og þessi valda­stofnun hefur alltaf hagað sér. Við og við vellur gröft­ur­inn upp í formi frænd­hygli, inn­herj­a­við­skipta, skatta­skjóla, auð­valds­dek­urs, útlend­inga­andúðar eða skjald­borgar um ofbeld­is­menn. Þá verður VG í þeirri stöðu að verja sam­starfs­flokk­inn og mörkin fær­ast til í sam­starf­inu líkt og í ofbeld­is­sam­bandi. Þetta verður eins og að éta skit í heilt kjör­tíma­bil, ef stjórnin end­ist svo leng­i.”

Tveir þing­menn VG – Andrés Ingi Jóns­son og Rósa Björk Brynj­ólfs­dóttir – greiddu atkvæði gegn stjórn­ar­sam­starf­inu og nýlega sagði Andrés Ingi sig form­lega úr þing­flokknum vegna óánægju með störf VG. Skoð­ana­kann­anir mæla nú ítrekað VG með um 10% fylgi. Spyrja má hvort nið­ur­staða næstu þing­kosn­inga verða á svip­uðum slóð­um.

Þess eru tvö dæmi úr íslenskri stjórn­mála­sögu að flokkar hafi ekki tapað fylgi eftir stjórn­ar­sam­vinnu við Sjálf­stæð­is­flokk­inn. Skoðum þau stutt­lega.

1. Eftir átta ára stjórn­ar­sam­starf við Sjálf­stæð­is­flokk­inn bætti Alþýðu­flokk­ur­inn við sig fylgi í þing­kosn­ingum 1967 – hlaut tæp 16% atkvæða í stað 14% áður. Skýr­ingin á fylg­is­aukn­ing­unni var að ráð­herrar Alþýðu­flokks­ins opin­ber­uðu djúp­stæðan ágrein­ing innan stjórn­ar­innar um land­bún­að­ar­mál. Þegar up var staðið gekk áfram­hald­andi stjórn­ar­sam­starf við Sjálf­stæð­is­flokk­inn nán­ast af Alþýðu­flokknum dauðum – fékk ein­ungis um 10% atkvæða í þing­kosn­ingum 1971.
2. Í Alþing­is­kosn­ingum 2009 vann Sam­fylk­ingin sigur – hlaut 30.3% atkvæða í stað 27,0% í fyrri kosn­ing­um. Flokk­ur­inn bætti við fylgi eftir stjórn­ar­sam­vinnu við Sjálf­stæð­is­flokk­inn frá 2007, og þrátt fyrir Hrun­ið. Nær­tæk­asta skýr­ingin er sú að Sam­fylk­ingin valdi nýjan for­mann, Jóhönnu Sig­urð­ar­dótt­ur, í stað Ingi­bjargar Sól­rúnar Gísla­dóttur sem var af hálfu flokks­ins meg­in­arki­tekt­inn að stjórn­ar­sam­starf­inu við Sjálf­stæð­is­flokk­inn. Jóhanna hafði löngum kosið að starfa fremur til vinstri og áður klofið sig út úr Al­þýðu­flokknum og stofnað nýjan flokk, Þjóð­vaka, sem bauð fram í þing­kosn­ingum 1995. Fyrir kosn­ing­arnar birti Þjóð­vaki sam­þykkt um að flokk­ur­inn myndi ekki undir neinum kring­um­stæðum ganga til rík­is­stjórn­ar­sam­starfs við Sjálf­stæð­is­flokk­inn.

Í ljósi for­tíðar er senni­legt að skoð­ana­kann­anir nú gefi nokkuð glögga vís­bend­ingu um fylgi VG í næstu þing­kosn­ing­um. Skemmst er einnig að minn­ast afhroðs VG í sveita­stjórn­ar­kosn­ingum 2018; í Reykja­vík fékk flokk­ur­inn þá til dæmis 2700 atkvæði í stað um 14.500 atkvæða í þing­kosn­ingum árið áður. 

For­ysta VG getur þó gripið til aðgerða til að styrkja stöðu flokks­ins meðal kjós­enda. Í ljósi sög­unnar væri væn­legt fyrir VG að gera opin­beran ágrein­ing við Sjálf­stæð­is­flokk­inn í mik­il­vægum mál­um. Krefj­ast þess til dæmis að rík­is­stjórnin taki miklu fastar á spill­inga­málum – eins og Sam­herja­hneyksl­inu. Svo ekki sé talað um það þjóð­þrifa­verk að end­ur­nýja laskað traust á dóm­stólum lands­ins og rétt­ar­kerfi eftir lát­lausar árásir og vald­níðslu dóms­mála­ráð­herra Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Í upp­hafi var eitt af meg­in­mark­miðum rík­is­stjórn­ar­innar að end­ur­vekja traust á stjórn­málum og stofn­unum sam­fé­lags­ins. Árang­ur­inn er nákvæm­lega eng­inn. Spill­ing­ar­málin hrann­ast upp hvert af öðr­um.

Sömu­leiðis væri ráð­legt fyrir VG að breikka for­ystu flokks­ins og rétta þannig sátt­ar­hönd til and­stæð­inga stjórn­ar­sam­starfs­ins í röðum flokks­fólks.

Umbóta­öflin á Íslandi eru í sókn. Þau myndu styrkj­ast enn frekar með end­ur­nýjun VG og mál­efna­legri og virkri fjar­lægð flokks­ins frá núver­andi varð­stöðu um óbreytt valda­kerfi í land­inu. Ella á VG – að mínu mati – ekk­ert betra skilið en að bíða afhroð í næstu þing­kosn­ing­um.

Höf­undur er pró­fessor emer­ítus í stjórn­mála­fræði.