Áður en lýð­ræði leit dags­ins ljós út um heim­inn, þótti eðli­legt að löndum væri stjórnað af kóng­um. Landið var hans lög­lega eign og þegar hans tími kom, erfði sonur hans land­ið. Allt þetta var mjög eðli­legt, landið er þeirra eign og auð­vitað á það að erf­ast eins og hver önnur eign. Það lá í augum uppi að kóng­ur­inn réð lögum og lofum í sínu landi enda var það hans rétt­ur. Kóng­ur­inn þurfti ekki að fara eftir lög­um, hann var lög­in. 

Maður þurfti að vera mjög rót­tækur til að segja upp­hátt að kóng­ur­inn ætti ekki að hafa þetta vald yfir lífi fólks­ins. Það var litið á mann sem fávita ef maður hélt því fram að kóng­ur­inn ætti ekki að hafa fullt vald í sínu landi, rétt eins og hús­bónd­inn hafði fullt vald inni á sínu heim­ili.

Annað fyr­ir­komu­lag leit þannig út, að valdi kon­ungs­ins var dreift milli allra land­eig­anda lands­ins. Land­eig­endur komu saman og stjórn­uðu því hvernig land­inu, sem þeir áttu í sam­ein­ingu, var stjórn­að. Rík­is­stjórnir voru kosnar af eig­endum lands­ins rétt eins og í einka­hluta­fé­lagi, og ákvarð­anir voru teknar með þeirra hags­muni í huga.

Þetta fyr­ir­komu­lag er með galla sem eru aug­ljósir fyrir okkur í dag. Þegar fáir aðilar ráða öllu munu þeir stjórna land­inu sér í hag. Þetta eru, nán­ast sam­kvæmt skil­grein­ingu, rík­ustu ein­stak­lingar lands­ins og munu þeir því móta landið í hag þeirra ríku. Við sættum okkur ekki við það! Við sættum okkur ekki við að við fáum ekk­ert um það segja hverjir stjórna land­inu. Okkur er sama um þau rök að þeir eigi landið og að það sé brot á eign­ar­rétti þeirra að taka ákvörð­un­ar­valdið úr þeirra hönd­um. Allir fá atkvæða­rétt, eitt atkvæði á mann­eskju, ótengt því hversu mikið þau eiga í land­inu. Við eigum rétt á því að kjósa inn á Alþingi af því að ákvarð­anir þess hafa áhrif á okkar líf.

Við hreykjum okkur af því að vera lýð­ræð­is­legt sam­fé­lag, en hunsum þann stað sam­fé­lags­ins þar sem við eyðum stærsta hluta okkar vak­andi lífs: vinnu­stað­inn. Um leið og við mætum í vinn­una stígum við inn í lít­inn ólýð­ræð­is­legan heim þar sem litlir ein­ræð­is­herrar ráða öllu. Þeir ákveða hvað við gerum, hvernig við gerum það og hvað er gert við verð­mætin sem við sköp­um. Okkar skoðun skiptir ekki máli enda er það eig­andi fyr­ir­tæk­is­ins sem á þetta allt. Fyr­ir­tækið er hans eign og getur hann gert nán­ast hvað sem hann vill við það. Og þegar eig­and­inn deyr mun eignin erf­ast rétt eins og hver önnur eign. 

Þegar þú tekur starf­inu setur þú þína fram­tíð í hendur atvinnu­rek­and­ans. Hans ákvarð­anir hafa bein áhrif á hversu góð eða slæm fram­tíð þín verð­ur. Gott dæmi er WOW A­ir. Fall WOW átti sér stað eftir röð ákvarð­ana frá eig­endum þess. Þeir tóku áhættu, áhættu sem var tekin til að reyna að hámarka hagnað þeirra sjálfra. Útkoman var að fyr­ir­tækið fór á haus­inn. En hvað kom fyrir starfs­fólk­ið? Það þurfti að taka afleið­ing­unum með fullum þunga. Það tók áhættu með því að til­einka þessu fyr­ir­tæki stóran hluta af sínu lífi án þess að fá að taka neinar ákvarð­anir um rekst­ur­inn. Eig­end­ur WOW tóku ákvarð­anir með sína hags­muni í huga en ekki hags­mun­i ­starfs­mann­anna. Starfs­fólk WOW end­aði atvinnu­laust, með engin laun út heilan mán­uð. Logið hafði verið að þeim, að laun þeirra væru örugg ef eitt­hvað kæmi upp á, en eig­end­urnir sáu sér frekar hag að nota laun starfs­fólks­ins til að halda fyr­ir­tæk­inu gang­andi aðeins leng­ur. Ef verka­lýðs­hreyf­ingin hefði ekki bjargað þessu fólki með því að lána því pen­ing þar til þau fengu úr þrota­bú­inu, hefði það verið launa­laust í yfir mán­uð, áður en þau hefðu fengið atvinnu­leys­is­bæt­ur. Fólk hefði hrapað algjör­lega á botn­inn og líf hefð­u eyði­lagst.

Það er ljóst að atvinnu­rek­endur hafa mikið vald á þínu lífi. Með því að ákveða launin þín hafa þeir bein áhrif á þín lífs­gæði. Atvinnu­rek­andi getur mis­notað þig, hótað þér, brotið á þér og rekið þig. Þó það væri gegn lögum eða kjara­samn­ing­um, ef þú vilt gera eitt­hvað í því og sækja þinn rétt, þá geta þeir eyði­lagt þitt líf og starfs­fer­il. Atvinnu­rek­endur þekkja aðra atvinnu­rek­endur og þeir tala sam­an. Ef þú stendur upp fyrir þínum rétt­indum getur þinn atvinnu­rek­andi látið það frétt­ast út að það sé erfitt að vinna með þér og að aðrir eiga ekki að ráða þig í vinnu. Inn­flytj­endur hafa það enn­þá verra og hefur maður heyrt margar hryll­ings­sög­ur. 

En vanda­málið er dýpra en þetta. Sam­fé­lagið okkar er lýð­ræð­is­legt að form­inu til, en atvinnu­rek­endur hafa mikið vald yfir því hvernig því er stjórn­að. Við búum í sam­fé­lagi þar sem litið er upp til fólks sem græðir mik­inn pen­ing. Það er tekið mark á skoð­unum þess og þær skoð­anir eru sýni­leg­astar í fjöl­miðlum og í tali þing­manna. 

Það er óþarfi að færa frek­ari rök fyrir því að fjöl­miðlar tali almennt fyrir hag þeirra ríku; nóg er að benda á að það eru þeir ríku sem eiga fjöl­miðl­ana. Þannig hafa þeir ríku tæki­færin og get­una til að móta umræð­una í sam­fé­lag­inu sér í hag.

Auð­menn og fyr­ir­tæki geta fjár­magnað og styrkt stjórn­mála­flokka og stjórn­mála­menn, beint eða óbeint. Hversu margir eiga hund­ruð þús­unda króna afgangs til að gefa stjórn­mála­flokk­um?  Á sama tíma getur eitt útgerð­ar­fyr­ir­tæki eytt næstum því 3 millj­ónum í að halda þing­flokk­unum á sinni hlið. Árið 2017 var þriðj­ungur af öllum styrkjum til þing­flokka frá útgerð­ar­fyr­ir­tækj­um. Hvernig á almennt vinn­andi fólk að keppa við það þegar því eru borguð fátækt­ar­laun? 

Á orði eigum við öll jafna rödd í lýð­ræð­inu. En ef sumir geta borgað til að gera rödd sína hærri en hinar þá erum við ekki með lýð­ræði.

Á meðan við höfum ekki efna­hags­legt lýð­ræði mun ójöfn­uð­ur­inn alltaf grafa undan póli­tíska lýð­ræð­inu. Það að ríf­ast um hvort ríkið eiga að hafa meira eða minna vald á efna­hags­kerf­inu er að mis­skilja vanda­mál­ið. Sú umræða á að eiga sér stað eftir að við ræðum um ákvörð­un­ar­valdið sem starfs­fólk á að hafa yfir sinni eigin vinn­u. 

Starfs­fólk myndi ekki kjósa að að flytja störfin sín út úr landi. Starfs­fólk myndi ekki að kjósa að láta sig lifa á fátækt­ar­launum og starfs­fólk myndi ekki kjósa að gefa for­stjórum ofur­laun. Starfs­fólk myndi ekki kjósa að skemma nátt­úr­una í umhverf­inu sem það býr í, og starfs­fólk myndi ekki segja upp fjölda fólks til að halda uppi hámarks­gróða. 

Í flestum löndum Evr­ópu­sam­bands­ins og EES getur starfs­fólk, í mis­stórum fyr­ir­tækj­um, kosið sér full­trúa í stjórnir fyr­ir­tækj­anna þar sem það starfar. Atvinnu­lýð­ræði eru rétt­indi á öllum Norð­ur­lönd­unum nema Íslandi og er Ísland í minni­hluta ríkja EES þar sem fólk hefur ekki þessi rétt­indi. Í þessum löndum skipar starfs­fólk þó aðeins hluta af stjórn og er rétt­ur­inn bund­inn við ákveðna stærð fyr­ir­tækja. Þetta fyr­ir­komu­lag kemur ekki í stað raun­veru­legs lýð­ræðis þar sem fyr­ir­tæki eru í lýð­ræð­is­legri eigu starfs­fólks, en það er til skammar að við séum ekki með þau lýð­ræð­is­legu rétt­indi sem okkar nágrannar hafa átt í meira en hálfa öld. Við getum ekki lengur hunsað efna­hags­legt lýð­ræði! Það er löngu tíma­bært að við fáum þessi sömu rétt­indi og nágrannar okk­ar. Það er tíma­bært að lýð­ræð­i­svæða vinnu­stað­inn!

Höf­undur er stjórn­ar­maður í VR.