Ævar Kjart­ans­son og Torfi Tul­inius ræddu við Eirík Berg­mann Ein­ars­son stjórn­mála­fræð­ing, á Rás 1 19.4.2020. Hér rekur und­ir­rit­aður nokkur atriði umræð­unnar og gagn­rýni tvennt í lok­in.

Eiríkur er stjórn­mála­fræð­ing­ur, pró­fessor á Bif­röst og hefur skrifað bæði fræði­bækur og skáld­sög­ur. Hann er vel máli far­inn og sagði margt áhuga­vert í þessum þætti.

Þessir viku­legu þættir á Rás 1 eru um til­finn­ingar – og þær koma víða við sögu. Það kom t.d. fram í þessum þætti að þegar fólk greiðir atkvæði ráða til­finn­ingar ekki síður en köld rök­hyggja. Lýð­ræði þroskast vegna þess að það eru til­finn­ingar í spil­inu – og það er póli­tík í öllu. Allir menn stunda póli­tík.

Í stjórn­málum er tek­ist á um stöðu og stefnu – og ákvarð­anir eru teknar í hópi. Mað­ur­inn er flokks­dýr (hóp­dýr). Lífs­björgin ræðst af því að flokknum gangi vel. Við leitum alltaf að stað­fest­ingu á að við séum í réttum flokki.

Hafi maður góða til­finn­ingu fyrir stjórn­mála­manni og hann sýnir síðan að hann er lodd­ari, þá er erfitt að breyta til­finn­ing­unni – við leitum að rétt­læt­ingu. Sumir eru (vor­u?) bundnir flokki til­finn­inga­bönd­um. Risa­vaxið hrun, t.d. Ráð­stjórn­ar­ríkj­anna, er öðrum þræði til­finn­inga­hrun, líkt og ást­ar­sorg. Þá þurfa menn önnur hald­reipi – stundum verður umpól­un. Sumt verka­fólk og komm­ún­istar gengu þá ný-­þjóð­ern­is­stefnu á vald. Jafn­vel getur rót­gróin lýð­ræð­is­þjóð og lýð­ræð­is­flokkar verið við­kvæm fyrir lodd­urum og lýð­skrumi.

Popúl­ismi (lýð­hyggja)

Eiríkur slær föstu að sterkasta aflið í stjórn­málum sé ótt­inn. Stjórn­mála­menn sem ala á ótta ná fylgi – hræða fólk til fylgis við sig og vex ásmegin við þjóð­fé­lags­legt áfall. Þjóð­ern­ispopúl­ismi efldist eftir olíu­krepp­una 1972 – Le Pen, Glistr­up, And­ers Lange ... 

Þjóð­ern­ispopúl­ismi gerir út á tvenns konar ógn (Skiptir ekki máli hvort hún er raun­veru­leg, bara að hægt sé að ala á henn­i):

Annars vegar að búa til (finna) utan­að­kom­andi ógn. Á okkar tíma eru það aðal­lega inn­flytj­end­ur, (Þeir til­heyra ekki okk­ur, eru utan­að­kom­and­i). Hins vegar að benda á inn­lenda elítu sem svik­ara – sem okkur stafi ógn af.

Þriðja skref­ið, til að full­komna for­múl­una: Þjóð­ern­ispopúlistar stilla sjálfum sér upp sem vörn­inni gegn þessum ógn­um, svo fólk fylki sér um þá í nauð­vörn.

Þessi for­múla er mis­sterk eftir tíma­bil­um, hún er lang sterk­ust eftir áföll – í krís­um.

Eiríkur telur popúl­isma ekki vera stjórn­mála­stefnu sem lýsi því hvernig þjóð­fé­lagið eigi að vera, t.d. hvað skattar eigi að vera háir og hvernig eigi að verja þeim, heldur sé popúl­ismi aðferð. Hug­takið popúlisti vísi ekki til vin­sælda (popular) heldur til þjóð­ar­innar (pop­ulu­s), þess innri hóps sem ber að vernda. Popúlist­inn höfði alltaf til okkar, í and­stöðu við hina. Grefur undan þeim sem bera ábyrgð. Blanda af sam­kennd (já­kvætt) og ótta (nei­kvætt).

Popúlismi getur gert gagn þeim sem hafa orðið undir og eru kúg­að­ir. Stundum er utan­að­kom­andi ógn raun­veru­leg og stundum er við inn­lenda svik­ara að eiga. Þá getur sá sem berst gegn hvoru tveggja verið heppi­legur leið­togi. Dæmi: Hugo Chavez í Venes­ú­ela sem ræðst í að byggja upp vel­ferð á olíu­auði (sem síðan var grafið und­an). Popúlistar aðhyll­ast lýð­ræði, a.m.k. í orði kveðnu, en fas­istar ekki. 

COVID-19 og popúl­ism­inn

Fram kom að popúlistar grafa undan frjáls­lyndum lýð­ræð­is­þjóð­fé­lögum sem byggt voru upp eftir stríð. Þeir grafa undan fag­legri stjórn­sýslu og vís­inda­hyggju og því að ákvarð­anir séu teknar eftir bestu fáan­legum upp­lýs­ing­um. En þegar stjórn­málin verða mjög fag­leg eru stórir hópar skildir eft­ir, þeir sem skortir upp­lýs­ingu og þekk­ingu. Stjórn­málin geta þannig orðið her­tekin af fag­hópum (el­ít­u).

Popúl­ismi er ekki bara umræða í fjöl­miðl­um, hefur líka raun­veru­leg völd og áhrif. Við sjáum nú dæmi um það í COVID-far­aldr­inum sem er að breyta til­finn­inga­bú­skapnum í heim­in­um. Lítum t.d. á Ítalíu sem hefur búið við popúl­isma í 30 ár (Berlusconi o.fl.) og nú Banda­rík­in, þar sem for­ystan hefur hafnað fag­mennsku og vís­ind­um. And­stæðan gæti verið Þýska­land.

Trump komst til valda með því að tengj­ast hópum sem höfðu setið eft­ir, þeim sem stjórn­mála- og sér­fræð­inga­veldið hafði brugð­ist. Framan af far­aldr­inum horfði hann mest á hluta­bréfa­mark­að­inn sem var í hæstu hæðum og átti að tryggja honum end­ur­kjör. Veiran var bara ógn við það og var að mestu hundsuð framan af sem aðskota­hlutur frá Kína. Því kom far­ald­ur­inn aftan að þjóð­inni óvið­bú­inni. Við horfum upp á for­set­ann missa völdin til fylkj­anna sem verða að grípa til eigin ráða, hvert fyrir sig. 

Bandaríkjaforseti heldur nú sjálfur dag­lega tveggja tíma blaða­manna­fundi, mest í eigin þágu, með end­ur­kjör í huga. Hann hefur fundið óvini til að ráð­ast gegn. Talar um veiruna sem ósýni­legan óvin. Ræðst á alþjóða­sam­fé­lag­ið, Sam­ein­uðu þjóð­irnar og á Kín­verja. Hann hefur grafið undan inn­lendum sér­fræð­ingum og í tísti hefur hann stutt þá sem berj­ast gegn því „ófrelsi“ sem felst í sótt­varn­ar­regl­um.

Evr­ópu­sam­bandið hafði ekki getu til neinnar for­ystu í COVID-bar­átt­unni, enda veik­burða stofn­un.

Eiríkur telur (mín­úta 44) að nú eigi sér stað mikil upp­stokkun í heim­in­um. Eftir stríð hrundi breska heims­veldið og við tók tví­póla kerfi Banda­ríkj­anna og Sov­ét­ríkj­anna. Svo um 1990 hrundu Sov­ét­ríkin og Banda­ríkin urðu óum­deilt for­ystu­ríki og höfðu þau átt ríkan þátt í að byggja upp alþjóða­sam­fé­lag og Sam­ein­uðu þjóð­irn­ar. Um þessar mundir lækkar ris Banda­ríkj­anna hratt jafn­framt því sem staða Kína styrk­ist. Þetta for­ystu­ríki lýð­ræðis ber sig nú saman við alræð­is­ríkið Kína – og þar ræt­ast blautir draumar Kín­verja. Trump stillir Banda­ríkj­unum upp gegn Kína, þannig að tveir kappar berj­ist, svo skila­boðin heima fyrir virki.

Dr. Eiríkur Berg­mann mis­skilur sumt

Eiríkur segir (mín­úta 37) að í COVID-far­aldr­inum hafi reynst nauð­syn­legt að víkja til hliðar öllu því sem við höfum talið heilagast: Mann­rétt­indum og borg­ara­legum rétt­ind­um. Það hafi reynst nauð­syn­legt og rétt­læt­an­legt að afnema ferða­frelsi um tíma og hætta sé á að gengið verði á lagið til lengd­ar, sbr. Ung­verja­land. Hætta er á að þegar gott fólk tekur upp á þessu – í göf­ugum til­gangi – að aðrir komi í kjöl­far­ið. Þá eru tækin og tólin til stað­ar.

Jú, það er alltaf viss hætta á valdaráni, það er ekk­ert nýtt. En málið er að það hefur ekki þurft að víkja mann­rétt­indum og borg­ara­legum rétt­indum til hlið­ar, a.m.k. ekki hér­lend­is. Eru ein­hver mann­rétt­indi æðri en lífið sjálft? Lýð­ræð­is­lega kjörin stjórn­völd fóru að ráðum þeirra sem best vissu og tóku ákvörðun um tak­mörkun ferða­frelsis um tíma til að bjarga mörgum manns­líf­um. Engum mann­rétt­indum var ýtt til hlið­ar, öðru nær! Rétt­ur­inn til að halda lífi var í önd­vegi.

Öllu alvar­legra er að stjórn­mála­fræð­ing­ur­inn virð­ist ekki skilja til fulls lýð­ræðið hér á landi. Hann segir að vísu að við búum í lýð­ræð­is­ríki og að það sé gæfa íslenskra stjórn­valda að reiða sig á bestu þekk­ingu sem til er í land­inu. En svo villist Eiríkur af leið. Hann segir að sú for­ysta sem við höfum borið gæfu til að leiða okkur í gegn um þetta sé ekki lýð­ræð­is­lega kjör­in! Sótt­varn­ar­lækn­ir­inn hafi haft for­ystu um við­burð­inn – verið í for­svari. Þegar komi að því að vinna sig út úr krís­unni þá geti stjórn­mála­menn ekki lengur falið öðrum for­ystu, en geti þó reitt sig á ráð þeirra. Hættu­legt sé að fara í aft­ur­sætið og fela öðrum, með ekk­ert póli­tískt umboð, að stýra.

Mér finnst þessi túlkun Eiríks Berg­mann furðu­leg, ekki síst í ljósi þess að nokkrum mín­útum áður hafði hann lýst því hvernig Trump setur sjálfan sig og eigin kosn­inga­hags­muni í fyr­ir­rúm á blaða­manna­fund­um. Ég hélt það hefði ekki farið fram hjá neinum að rík­is­stjórn Íslands tekur fulla og form­lega ábyrgð á COVID-bar­átt­unni hér. Mér kæmi ekki á óvart að Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra hafi öðrum fremur lagt upp þá línu fyrir rík­is­stjórn­ina, enda held ég að það sé vand­fund­inn á jörð­inni sá stjórn­málafor­ingi sem er ólík­ari Trump og hinum popúlist­unum sem kom­ist hafa til valda. Hún hefur verið sjálfri sér sam­kvæm í því að leita ávallt bestu vís­inda­legrar þekk­ingar til að styðj­ast við í ákvarð­ana­töku, jafnt smáu sem stóru. Hún stendur fyrir máli sínu án þess að troða sér fram. Hugs­an­lega kann sú aðferð að kosta flokk­inn hennar atkvæði, en hún setur það ekki á odd­inn. Hún og Svandís heil­brigð­is­ráð­herra og Þórólfur sótt­varn­ar­læknir hafa ítrekað útskýrt og svarað spurn­ingum blaða­manna um það hvernig ábyrgð og ákvarð­ana­töku er háttað í þessu gríðar mik­il­væga máli. Þessar ákvarð­anir hafa verið vanda­samar því óvissan er óvenju mik­il. Svo má ekki gleyma því að við erum á rauðu stigi almanna­varna og þá virkar ákveðið skipu­lag sem stjórn­völd hafa komið á og bera ábyrgð á, en stjórna ekki frá degi til dags. Þar er Víðir við stýrið, í umboði stjórn­valda. Ef við eru ekki ánægð með það sem  þrí­eykið gerir eigum við að láta stjórn­ar­flokk­ana gjalda þess í næstu kosn­ing­um. Þannig virkar lýð­ræði.

Bar­áttan við að lina krepp­una verður flókin og lang­vinn, og enn meiri óvissa þar. Ég vona að rík­is­stjórnin okkar (sem er þjóð­stjórn þegar horft er til vinstri og hægri) muni taka á því máli með svip­uðum aðferðum og á heil­brigð­is­vand­an­um. Leitað verði þekk­ingar og góðra ráða og það verði ekki alltaf ráð­herr­arnir sjálfir – eða alþing­is­menn – sem svari spurn­ingum blaða­manna og útskýri fyrir fólki það sem að því snýr.

Höf­undur er líf­fræð­ingur og eft­ir­­launa­­mað­­ur.