Á nokkrum mán­uðum hefur heims­mynd okkar tekið miklum stakka­skipt­um. Þeir atburðir sem við lifum núna valda breyt­ingum nán­ast á hverjum degi. Eitt­hvað sem þótti nærri óhugs­andi fyrir örskömmu er nú raun­veru­lega að ger­ast. 

Lík­indi og töl­fræði – ásamt sögu­legu minni – segja okkur að alvar­legar sóttir geti alltaf rokið af stað en að áhrifin yrðu svo afger­andi og alltum­lykj­andi og raun ber vitni hefðu senni­lega fáir getað ímyndað sér.

­Ban­vænar far­sóttir eru vel þekktar alveg frá því fólk tók að flytj­ast milli land­svæða og jafn­vel heims­álfa. Hinn ógn­væn­legi Svarti­dauði á fjórt­ándu öld er senni­lega einna þekkt­ust. 

Að sögn Ólafs Guð­laugs­son­ar, yfir­læknis sýk­inga­varna­deildar Land­spít­al­ans eru heims­far­aldrar ekki óal­geng­ir. Hin árlega inflú­ensa sé í raun dæmi um slíkt. Slæmir far­aldrar alveg nýrra sjúk­dóma skelli reglu­lega á; sá síð­asti var svínaflensan 2009. Áður og síðan hafi jafn­framt skotið upp koll­inum nýir sjúk­dómar (SARS, MERS) sem hefðu getað orðið svip­aðir COVID-19, en náðu ekki flugi.

En hvernig verður heims­mynd okkar eftir að far­ald­ur­inn hefur látið í minni pok­ann fyrir úthaldi og ekki síst hug­viti mann­kyns­ins? 

Sam­þykkt eft­ir­lit – er Stóri bróðir kom­inn til að vera?

Til að draga úr mögu­leikum á útbreiðslu Kór­óna-veirunnar hefur fólk út um allan heim sam­þykkt að láta fylgj­ast með ferðum sínum og hlýða banni eða tak­mörk­unum á ónauð­syn­legri úti­vist. Sums staðar og stundum er jafn­vel refsi­vert að brjóta þær regl­ur. 

Í lýs­ingu franska heim­spek­ings­ins Michels Foucault á við­brögðum við plág­unni miklu frá lokum 17. aldar má greina aðferð valds­ins til að ná og halda stjórn, við að skapa ákveðið ögun­ar­kerfi. Því ögun­ar­kerfi hlýddu þeir sem undir það voru settir að við­lögðum refs­ingum eða til að tryggja (heilsu­fars­legt) öryggi sitt. 

Foucault bjó til hug­takið líf­vald (e. bio-power) til að skil­greina valdið sem þjóð­ríkið notar til að stjórna og hafa vald yfir lík­ömum manna og gera þá að skil­virkum tækjum í kap­ít­al­ísku hag­kerfi sam­tím­ans.

Skipulagið var til þess fallið að koma í veg fyrir glund­roða og jók mátt valds­ins. Foucault leit­aði í smiðju enska lög­fræð­ings­ins og heim­spek­ings­ins Jer­emy Bent­hams til að útskýra hvernig valdið þró­að­ist í átt að sjálf­virkni þess í nútím­an­um. 

Til varð hug­læga fyr­ir­bærið Alsæ­is­bygg­ing (e. Panopt­icon) sem skapar til­finn­ingu fyrir sífelldu eft­ir­liti, þótt mögu­lega sé það ekki fyrir hendi. Alsjáin er grunn­teikn­ing að hinu full­komna valdi, þar sem hver fylgist með öðr­um.

Auð­vitað er heil­brigðisógnin efst í huga okkar núna en hættan sem steðjar að í ver­öld heims­við­skipt­anna er ekki síður raun­veru­leg. Afkoma venju­legra heim­ila um alla ver­öld er líka í upp­námi, fólk sem fyrir skömmu hafði atvinnu og litlar fjár­hags­á­hyggjur hefur skyndi­lega staðið frammi fyrir ófyr­ir­sjá­an­legum áskor­un­um. 

Ónýtt rusl eða antík?

Þá verður sú vá sem blasir við ef Net­flix og aðrar veitur haska sér ekki við að fram­leiða meira efni harla létt­væg. Skortur á afþr­ey­ingu blasir þó við, þegar fólk hefur hámhorft upp til agna. Það gæti fljót­lega skapað nýja teg­und neyð­ar­á­stands á mörgum heim­il­u­m. 

Í hugum þeirra sem búa á Íslandi minnir sú fram­vinda sem nú hefur raun­gerst á heldur drunga­lega fram­tíð­ar­skáld­sögu. Ástandið er allt að því dystópískt. Skyndi­lega er svo komið að fjöldi fólks ver mestum tíma sínum innan veggja heim­il­is­ins og þegar vinnu slepp­ir, sé hún enn til stað­ar, þarf að finna sér eitt­hvað til dund­ur­s. 

Fyrstu dag­ana og jafn­vel vik­urnar var nýlundan við að vinna heima og sú örygg­is­til­finn­ing sem það skap­aði allt að því nota­leg. Við vorum öll í þessu saman og ljúf skylda að vera var­kár og halda sig heima. Þegar staðan breytt­ist lítið sem ekk­ert tók að grafa um sig eitt­hvað sem líkt­ist óróa og leiða yfir því að geta sig hvergi hreyft. 

Við­búið er að sumir hafi farið nokkrar ferðir í geymsl­una eða út í bíl­skúr að end­ur­raða dót­inu sem hefur legið þar árum sam­an. Inn hafa verið dregnir kassar fullir af löngu gleymdu dóti sem fólk vand­ræð­ast með um stund þangað til sest er niður og haldið áfram þar sem frá var horfið við að glápa á Net­fl­ix. 

Vonin liggur þó kannski að hluta til í þessum munum sem fólk hefur sankað að sér gegnum árin enda höfum við búið í efn­is­hyggju­heimi. Nota­gildi grip­anna er met­ið, það hvernig þeir voru not­aðir og hvaða merk­ingu hafa þeir fyrir eig­and­ann – sem getur verið mis­mun­andi frá stað til staðar og frá stund til stund­ar. Þarna býr efn­is­menn­ing­in; menn­ing­ar­legur bak­grunnur skapar tákn­mynd og nota­gildi hlut­ar­ins – en skapar líka sjálfs­mynd­ina – vit­und­ina um hver við erum. 

Mögu­lega er nefni­lega hægt að finna ryk­fallnar (og senni­lega ónýt­ar) VHS spólur og mynddiska í köss­unum sem dregnir voru inn úr skúma­skotum geymsl­unn­ar. Lík­lega er þetta dót varð­veitt í kass­anum við hlið­ina á þeim sem inni­heldur allar gömlu vín­yl­plöt­urn­ar. Allt eru þetta efn­is­legir hlutir sem end­ur­spegla smekk við­kom­andi á tón­list, sjón­varps­efni og bíó­mynd­um. Sjálfs­mynd­ina sjálfa. 

Þegar allt þetta gamla og án efa elskaða efni hefur verið dregið upp úr köss­unum blasir við næsta óþægi­legur raun­veru­leiki. Þeim heim­ilum hefur fækkað mjög sem eiga þau tæki sem þarf til að njóta efn­is­ins. 

Þá eru góð ráð dýr. Kannski væri hægt að fara á vef­inn og kaupa spil­ara en mynd­bands­spól­urnar verða senni­lega kvaddar í næstu Sorpu­ferð. Mögu­lega gæti fés­bók­in, Instagram, Twitt­er, Tik Tok og hvað þetta heitir allt orðið eina björgin í leið­ind­un­um. 

Bjarg­ræðið í vín­and­an­um?

Hugs­an­legt er að bjarg­ræðið liggi í að heim­send­ing­ar­þjón­usta verði leyfð á áfengum drykkjum sam­fara því að hægt verði að kaupa viskí og vodka með mjólk­inni í næstu búð. Þá er hætt við að stefni í vísan voða og að obbi þjóð­ar­innar skelli sér á kend­erí í núvit­und­ar­heim­in­um. 

Önnur og holl­ari leið til að gleyma stund og stað er að lesa sér til gagns og gam­ans líkt og almenn­ingur á Íslandi hefur verið hvattur til und­an­farnar vik­ur. Sumir hafa gripið til þess ráðs að draga fram gömlu mann­spilin eða borð­spil – og svo er auð­vitað alltaf hægt að spjalla við fólkið sitt. 

Ekki má heldur gleyma öllu því góða og fal­lega sem fólk af öllu tagi út um víða ver­öld hefur tekið upp á til að gera líf náung­ans betra og skemmti­legra. Dæmin eru mýmörg og von­andi höldum við áfram að rækta góð­mennsk­una eftir að far­ald­ur­inn er geng­inn yfir.

Ferða­lög í hug­anum heima við eru sömu­leiðis holl og góð afþrey­ing, en um leið og ljóst var að mögu­legt væri á næst­unni að slaka á sam­skipta- og ferða­hömlum fundu margir hjá sér þörf fyrir að stökkva út í vor­ið. Það er nefni­lega gaman að ferðast, hitta nýtt fólk og skoða ókunna stað­i. 

Víði var samt ekki skemmt og benti ákveð­inn á að fjórði maí, dag­ur­inn þegar létta skal á sam­komu­banni, væri ekki runn­inn upp. 

Sjúk­dóm­ur­inn sjálfur

Hvor­ugur höf­unda þess­arar greinar er sér­fræð­ingur á sviði far­alds­fræði. Því fara þeir afar var­lega í full­yrð­ingum varð­andi allt það sem hér fer á eftir en telja það vera vanga­veltur sem eigi sann­ar­lega vel við nú um stund­ir. 

Sam­kvæmt upp­lýs­ingum á vef­síð­unni Worldometer, hafa 171,850 þegar lát­ist af völdum veirunnar þegar þetta er skrifað þann 21. apríl 2010 kl. 14:29 að breskum tíma. Á sama tíma hafa 2.505.367 greinst með veiruna í 210 löndum og land­svæð­um. Hafa ber í huga að aðferðir við að skrá smit og dauðs­föll hafa verið með mis­mun­andi hætti eftir lönd­um.

Auk þess er ekki hlaupið að því að átta sig á töl­fræði varð­andi skimun og smitrakn­ingu meðal ríkja heims­ins. 

Þessi háa tala lát­inna er bless­un­ar­lega aðeins lítið brot af þeim 7.778.525.000 sálum sem eiga sér sama­stað á jörð­inni núna. Sú tala er auð­vitað harla óáreið­an­leg og flökt­andi enda bætt­ust nokkrir tugir í þennan hóp á meðan þetta var skrif­að. Hér er hlekkur á fólks­fjölda­klukk­una.

Athygli vekur að þau ríki sem virð­ast hingað til hafa farið hvað verst út úr far­sótt­inni eru Kína, þar sem veiran á upp­tök sín, Banda­ríkin og Ítal­ía. Hugs­an­lega er það ein af ástæð­unum þess hve mjög ver­öldin á tánum nún­a. 

Þetta eru jú þróuð ríki sem státa af heil­brigð­is­kerfi sem ætti að jafn­aði að vera vel í sveit sett til að takast á við heil­brigð­is­vanda af þessu tagi. Önnur þróuð ríki hafa einnig orðið illa úti í fang­brögðum við COVID-19. 

Fram hefur komið að nýir sjúk­dómar hafa skotið upp koll­inum án þess að þeir köll­uðu á við­líka við­brögð og nú eru uppi um allan heim. Enn vitnum við í Ólaf Guð­laugs­son, yfir­lækni sem segir meg­in­mun­inn liggja í smit­leiðum og smit­hæfni. Til að mynda smit­ist eng­inn af HIV nema við mjög ákveðnar aðstæður sem fólk ákveði yfir­leitt sjálft að koma sér í. 

Veirur sem smit­ist með önd­un­ar­færa­smiti segir Ólafur dreifast mjög auð­veld­lega við almenna umgengni og því geti fólk ekki stjórnað hvort það verð útsett fyrir smiti. Dreif­ing COVID sýni okkur að svo­kallað „attack rate“ sé hátt þótt enn sé ekki komin nákvæm tala fyrir það. 

Við höfum iðu­lega heyrt bæði sótt­varna­lækni og land­lækni nota aðra tölu sem er R°(R­ho). Sú tala segi til um hve marga hver smit­aður smit­ar. Heil­brigð­is­yf­ir­völd eru ennþá að átta sig á almennu sam­fé­lags­legu smiti, það skýrist þegar lengra líð­ur, einkum þegar hægt verði að gera mótefna­próf. 

Sjúk­dóm­inn segir Ólafur vera mjög alvar­legan enda megi sjá háa tíðni alvar­legra veik­inda og dauðs­falla. Hann kveður að SARS og MERS hefðu getað orðið ámóta vanda­mál og COVID, en smit­hæfni þeirra reynd­ist minni og við­brögðin í sam­fé­lag­inu mið­ist alltaf við stærð vand­ans.

Á Íslandi hefur verið skip­aður vinnu­hópur á vegum þjóðar­ör­ygg­is­ráðs til að fylgj­ast með og „kort­leggja birt­ing­ar­myndir og umfang upp­lýs­inga­óreið­unn­ar“ sem teng­ist COVID-19. 

Fram­vindan

Annar höf­unda grein­ar­innar er búsettur í Papúa Nýju Gíneu sem er þró­un­ar­ríki. Heil­brigð­is­kerfið þar er ekki vel tækjum búið né hefur það mikil fjár­ráð til að takast á við far­aldur sem þenn­an. 

Þar virð­ast vera fá smit enn sem komið er en hugs­an­lega er skýr­ingin sú að þar í landi skortir úrræðin til að greina þá sem smit­aðir eru. Sé svo er mögu­legt að önnur hol­skefla smita eigi eftir að skella á í þró­un­ar­lönd­um. Hvaða áhrif það mun hafa á fjölda þeirra sem láta í minni pok­ann fyrir veirunni veit eng­inn.

Nú eru miklar hörm­ungar að ganga yfir í Ekvador og þar í landi virð­ist vera fátt um varn­ir. Óstað­festar fregnir benda til að þús­undir hafi lát­ist þar af völdum COVID-19. Það má hugsa sér að sama verði upp á ten­ingnum í öðrum þró­un­ar­ríkj­um.

Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­unin ótt­ast að Afr­íka kunni að verða næsti suðu­punktur far­ald­urs­ins. Þar gætu nokkur hund­ruð þús­und lát­ist af völdum hennar og millj­ónir orðið fátækt að bráð. Almennu hrein­læti er víða ábóta­vant og í álf­unni eru önd­un­ar­vélar fáséð­ar; innan við 2000 vélar eru til fyrir nokkur hund­ruð millj­ónir manna. Í tíu ríkjum er engin önd­un­ar­vél til. 

Nú ber­ast fréttir um að önnur alda smita sé að eiga sér stað í Singapúr og það vekur spurn­ingar um það hvort hið sama verði upp á ten­ingnum ann­ars stað­ar.

Önd­un­ar­vélar eru bráð­nauð­syn­legar lífs­hættu­lega veikum sjúk­ling­um. Fram­boð á slíkum tækjum hefur dreg­ist mjög saman í ver­öld­inni en Bretar hófu fram­leiðslu á sínum eigin að fyr­ir­mynd frá NASA. 

Hið sama var uppi á ten­ingnum vest­an­hafs þaðan sem þær fréttir bár­ust að bif­reiða­fram­leið­and­inn Ford hygð­ist fram­leiða önd­un­ar­vél­ar. Bíla­fram­leið­and­inn tók líka að fram­leiða and­lits­grímur en fram­boð þeirra var orðið mun minna en eft­ir­spurn­in. 

Vandi við við­brögð og varnir er því ekki aðeins uppi þar sem fátækt er mik­il. Fréttir hafa m.a. borist frá frá Bret­landi um að heil­brigð­is­stofn­anir þar séu að verða uppi­skroppa með hlífð­ar­búnað fyrir starfs­fólk. 

Annar hlífð­ar­bún­aður hefur einnig verið ill­fá­an­legur sem er hugs­an­lega skilj­an­legt í ljósi þess að þó að við­vör­un­ar­bjöll­urnar hafi klingt er sem fáir hafi heyrt í þeim. 

Björn Zoega for­stjóri Karol­inska-­sjúkra­húss­ins í Sví­þjóð nefndi jafn­framt nýverið í við­tali að eng­inn hefði verið við­bú­inn því hve mikið þyrfti að vera til af tækjum og bún­aði til að bregð­ast við far­aldri af þess­ari stærð­argráðu.

Allt frá árinu 2007 hefur þó mikið verið til til í land­inu af nauð­syn­legum bún­aði til að bregð­ast við áskorun af þessu tag­i. 

Á Íslandi hafa við­bragðs­á­ætl­anir vegna far­sótta verið til síðan um alda­mótin og hafa verið í stöðugri þróun og rýn­ingu. Síð­asta áætl­unin (sem áður hét við­bragðs­á­ætlun vegna heims­far­ald­urs inflú­ensu) mun hafa verið gefin út um það bil sem far­ald­ur­inn var að ná flugi.

Sam­dráttur

Nú þegar rykið virð­ist vera að setj­ast og myndin ögn að skýr­ast þarf að velta fyrir sér þeim spurn­ingum sem brenna á fólki. 

Líkt er sem stjórn­völd í Kína væru að vona að þeim tæk­ist að hefta útbreiðslu veirunnar frá Wuhan og að þeir þyrftu hrein­lega ekki að segja heims­byggð­inni frá þeirri ógn sem svo sann­ar­lega stafar af COVID-19. 

Lengi lét Banda­ríkja­for­seti í það skína að far­ald­ur­inn ætti eftir að hjaðna hratt og hverfa innan skamms án þess að grípa þyrfti til sér­stakra aðgerða. Eftir að ljóst varð að svo er ekki hefur for­set­inn óhikað beint spjótum sínum í allar áttir og kennt öllum öðrum en rík­is­stjórn sinni um hvernig komið er. 

Hann er til dæmis einn hat­rammasti gagn­rýn­andi Alþjóða­heil­brigð­is­stofn­un­ar­innar (WHO) og hefur lagt það til að greiðslum Banda­ríkj­anna til þeirrar stofn­unar verði hætt

Sér­fræð­ingar virð­ast sam­mála um að óum­flýj­an­legt sé að efna­hags­kerfi heims­ins muni skreppa tölu­vert saman um sinn. Vest­ur­lönd sem stóla mikið á versl­un, þjón­ustu og iðnað því tengdu munu fara verst út úr þeim sam­drætti. Þau lönd sem fram­leiða meira munu koma betur út vegna þess að þau eru að höndla með verð­mæti sem eru ekki hug­læg heldur eitt­hvað sem má hand­leika. 

Enn hafa höf­undar ekki rek­ist á spár um hvernig þró­un­ar­löndum muni farn­ast en gera má ráð fyrir því að þar verði kreppan djúp og muni auka við þá fátækt sem er nú þegar til stað­ar. 

Nýverið bár­ust fréttir af fjöl­mennum mót­mælum í Bangla­desh vegna afpant­ana stórra vest­rænna versl­un­ar­keðja á þar­lendum vefn­að­ar­vör­um. Þær eru mik­il­vægur þáttur í hag­kerfi lands­ins en fjöl­margt starfs­fólk í vefn­að­ar­iðn­aði hefur verið launa­laust í allt að tvo mán­uð­i. 

Reglu­festan breyt­ist

Sam­fé­lag nútím­ans ætl­ast til að ein­stak­ling­arnir séu heil og óbrotin tann­hjól í gang­verki þess, það skipar þeim með sífellt skil­virk­ari hætti í fyr­ir­fram gefin hólf, gefur þeim mæl­an­leg ein­kenni og skapar handa þeim stofn­anir sem í sjálfum sér bera reglu­festu og vald. Flestir virð­ast sam­þykkja þetta og þykir und­ar­legt að nokkur hafi áhuga á ann­ars konar lífi.

Nán­ast á auga­bragði var almenn­ingur samt til­bú­inn að sam­þykkja viða­miklar breyt­ingar á langvar­andi reglu­festu og vana. Þær víð­tæku, fjöl­þjóð­legu aðgerðir að hefta ferða­frelsi fólks, banna sam­komur og jafn­vel að loka vinnu­stöðum hafa ekki ein­göngu skapað efna­hag­skreppu sem ekki sér fyrir end­ann á heldur hafa mæl­ingar sýnt að magn CO2 agna í loft­hjúpi jarðar hefur dreg­ist sam­an. 

Umferð allra gerða far­ar­tækja hefur minnkað mik­ið, verk­smiðjum hefur verið lokað og flug­um­ferð er marg­falt minni en vant er svo dæmi séu nefnd. Þeir sem berj­ast fyrir betri umgengni um móður Jörð eru margir hverjir ánægðir með þróun mála. 

Mengun hefur enda minnkað snar­lega og í Los Ang­eles njóta ljós­mynd­arar þess að mynda borg­ina þar sem hún baðar sig í sól­ar­ljósi því meng­un­ar­skýið sem legið hefur yfir henni lengi er að mestu horf­ið. 

Bjart er yfir Himalaja fjöllum en dimmt yfir Úkra­ínu, einu stærsta og fátæk­asta ríki Evr­ópu. Bæði hefur veiran haft alvar­leg áhrif á dag­legt líf íbúa lands­ins og mökkur af skóg­ar­eldum sem log­uðu nærri Cherno­byl lögð­ust yfir Kiev. Þau tíð­indi hafa borist að fólk veik­ist verr á þeim svæðum þar sem loft­mengun er mik­il. 

Tröllin á sam­fé­lags­miðlum hafa nýtt sér and­rúms­loftið með því að skrifa upp­lognar frétt­ir. Ein þeirra snýr að höfr­ungum og fleiri sjáv­ar­dýrum sem hingað til hefðu ekki hætt sér í drullupytt­inn sýki Fen­eyja en geri það nú vegna minnk­aðrar meng­un­ar. 

Spáð hefur verið að á þessu ári verði allt að 5% minnkun á los­un. Vís­inda­menn telja að þetta sé stutt hlé sem muni hafa óveru­leg áhrif til langs tíma lit­ið. Um leið og hjól athafna­lífs­ins taki að snú­ast aftur muni fljót­lega verða snúið til fyrri vegar og lang­tíma­á­hrifin verði ekki þau sem bar­áttu­menn fyrir betra umhverfi hafa látið sig dreyma um. 

Á vef Norska rík­is­út­varps­ins voru nýlega taldar upp nokkrar ástæður þess að far­sóttin væri slæm tíð­indi fyrir lofts­lagið m.a. frestun lofts­lags­ráð­stefnu, hæg­ari upp­bygg­ing í sól- og vind­orku og að efna­hags­að­gerðir rík­is­stjórna heims­ins geri illt verra. 

Velta má fyrir sér hvort veiru­váin og afleið­ingar hennar muni opna augu almenn­ings og ráða­manna fyrir því að hægt sé að draga úr mengun með því að draga úr neyslu á ýmsum svið­u­m. 

Á hinn bóg­inn gefur núver­andi staða vís­inda­mönnum tæki­færi til að safna upp­lýs­ingum sem hægt er að nota til að skrifa lærðar greinar um það sem koma skal ef tekst að snúa þró­un­inni og hug­ar­far­inu við. Fátt er svo með öllu illt að ekki boði nokkuð gott.

Kenn­ingar af ýmsu tagi

Eftir stendur að það sem fáir vildu heyra er orðið að raun­veru­leika. Nokkrar kvik­myndir hafa verið gerðar um far­sóttir og ara­grúi af skáld­sögum skrif­aðar sem fjalla um aðstæður svip­aðar þeim sem uppi eru í heim­inum í dag. 

Heil­brigð­is­kerfi ver­aldar hafa vita­skuld lengi gert sér grein fyrir að far­sóttir og heims­far­aldrar gætu skollið á og hafa t.d. séð skæða inflú­ensu árin 1918, 1957, 1968, 1977 og 2009. 

Ekki ómerk­ari maður en Bill Gates hefur ítrekað varað við hætt­unni á heims­far­aldri und­an­farin ár. Gates hefur sjálfur verið sak­aður um að bera ábyrgð á veirunni og stefna ásamt öðrum að því að koma á eft­ir­lits­kerfi í anda alsjár Foucaults eða Stóra bróður Orwells. 

Aðrir hafa gert slíkt hið sama en talað fyrir fremur daufum eyrum ráða­manna. Hér skal einnig nefndur Mich­ael Oster­holm sem er sér­fræð­ingur í smit­sjúk­dómum sem var­aði fyrst við heims­far­aldri árið 2005 með skrifum sínum í The For­eign Affairs Mag­azine. 

Það sem hann rit­aði þar var síðar birt á CNN frétta­stöð­inni og í laus­legri þýð­ingu var það þetta: „Við stöndum á mik­il­vægum tíma­punkti í sög­unni. Sá tími sem við höfum til að búa okkur undir næsta heims­far­aldur er að renna út. Við verðum að bregð­ast við nú þegar með yfir­veg­uðum og afger­andi hætt­i.“

Oster­holm ítrek­aði þetta í bók­inni Deald­liest Enemy: Our War Aga­inst Killer Germs sem kom út árið 2017. 

Veiru­fræð­ing­ur­inn Robert G. Web­ster gaf út bók­ina Flu Hunter: Unlock­ing the Secrets of a Virus í des­em­ber 2019 þar sem hann full­yrti að hættu­legur far­aldur væri ekki aðeins mögu­legur heldur væri það ein­göngu tíma­spurs­mál hvenær hann skylli á. 

Jer­emy Konyndyk sem var yfir­maður USAID Office of US For­eign Disaster Assistance í for­seta­tíð Obama lýsti því yfir að veira svipuð þeirri sem olli far­sótt­inni 1918 myndi koma fram. Hann var­aði við því að for­seti Banda­ríkj­anna, Don­ald Trump, væri ekki vel und­ir­bú­inn til að takast á við far­aldur sem þenn­an. 

Dr. Luci­ana Borio sem starf­aði fyrir við­bragð­steymi Hvíta húss­ins gegn heims­f­ar­öldrum (e. The White House National Security Council team responsi­ble for pandem­ics) sagði hætt­una af heims­far­aldri vera eitt mesta áhyggju­efni heil­brigð­is­kerfa. Hún kvaðst jafn­framt ótt­ast að eng­inn væri við­bú­inn að bregð­ast við. 

John Bolton, sem var þjóðar­ör­ygg­is­ráð­gjafi Trumps for­seta leysti þetta teymi upp þegar Þjóðar­ör­ygg­is­ráðið (NSC) var end­ur­skipu­lagt.

Alls konar óáreið­an­legar til­gátur hafa einnig verið settar fram upp á síðkast­ið. Ein er sú að banda­ríski rit­höf­und­ur­inn Dean Koonz hafi spáð fyrir um COVID-19 í bók sinni The Eyes of Dark­ness. Í bók­inni er fjallað um veiru sem var búin til í efna­rann­sókn­ar­stöð og nefnd er „Wu­han -400“. Þar lýkur sam­lík­ing­unni því dán­ar­líkur af veirunni í bók­inni er 100%. Auk þess var veiran nefnd „Gorki-400“ í upp­haf­legri útgáfu bók­ar­innar árið 1981. 

Ein­hverjir „sér­fræð­ing­ar“ í spá­dómum sext­ándu aldar lækn­is­ins og spá­manns­ins Nostradamusar hafa full­yrt að hann hafi spáð fyrir um yfir­stand­andi far­sótt í tveimur ef ekki þremur af tor­ræðum fjög­urra lína spá­dóms­vísum sín­um. 

Margir virð­ast jafn­vel álíta að um ein­hvers konar svið­setn­ingu sé að ræða og ástæður hennar eru taldar vera af ýmsu tagi, allt frá því að verið sé að fela upp­setn­ingu 5G mastra fyrir almenn­ingi til þess að alþjóða­sam­tök auð­kýf­inga hafi þurft á fryst­ingu hag­kerfa heims­ins að halda. Slíkum kenn­ingum fylgja oft yfir­lýs­ingar um að COVID-19 sé varla hættu­legri en venju­leg flensa eða jafn­vel kvef. 

Því tengd er kenn­ing um að það sé 5G kerf­ið, símar og möstur sem valdi og dreifi veik­ind­un­um. Svarið við því er að raf­seg­ul­geislun flytji orku en alls ekki efni. Því sé alger­lega ómögu­legt að hún dreifi veir­um.

Loks virð­ast ein­hverjir telja að Kín­verjar hafi komið veirunni af stað til fella hag­kerfi and­stæð­inga sinna um ver­öld­ina og koma svo inn sem frelsandi englar með úrræði og bjarg­ráð. Látið er að því liggja að þeir sjálfir hafi sloppið ótrú­lega vel; t.d. hafi engir ráða­menn sýkst og stór­borgir í nágrenni Wuhan hafi ekki orðið fyrir barð­inu á veirunn­i. 

Hag­kerfi Kína hefur þó dreg­ist saman í fyrsta skipti í ára­tugi og hátt í hund­rað þús­und dauðs­föll hafa verið skráð í land­in­u. 

Þáttur stjórn­valda

Hvers vegna virð­ast sumir ráða­menn heims­ins koma af fjöllum varð­andi til­komu COVID-19 og hvers vegna eru við­brögð margra þeirra jafn slæ­leg og raun ber vitn­i? 

Getur það verið vegna þess að þau sem við veljum til þess að stjórna ríkjum okkar vilji fyrst og fremst tryggja sér áfram­hald­andi setu í emb­ætti og forð­ist þess vegna að ræða erf­iðar aðstæður sem koma upp? 

Hvers­dags­legu vanda­málin sem stjórn­mála­menn þurfa að glíma við eru marg­vís­leg og hví þá að verja orku í að draga fram erf­ið­leika sem eru hvort eð er líkt og fjar­læg martröð sem ætti frekar heima í kvik­myndum eða skáld­sög­um? 

Eng­inn vinnur sér inn atkvæði með því að draga slík mál upp á yfir­borðið á meðan flest leikur í lyndi. Til að sann­girni sé gætt hlýtur þó að mega búast við að skyn­samir stjórn­mála­menn styðji við og hvetji til und­ir­bún­ings gegn hverskyns vá þótt það fari ekki endi­lega fram á opin­berum vett­vang­i. 

Um þessar mundir er ástandið að versna í Bret­landi og Banda­ríkj­unum með hverjum deg­inum sem líð­ur. Nú ber­ast fréttir um það eins og áður sagði að ný bylgja smita séu að koma fram í Singapúr. Hins­vegar virð­ast Kín­verjar vera búnir að ná tökum á far­aldr­inum þar í landi sem er mjög gleði­legt og gefur von um að í það minnsta sé hægt að hefta útbreiðsl­una á meðan verið er að leita að bólu­efni sem getur unnið á veirunn­i. 

Á hinn bóg­inn virð­ast kín­versk stjórn­völd ekki ein­vörð­ungu vera að reyna að hefta útbreiðslu veirunnar heldur líka að hefta umræðu og rann­sóknir um hvers vegna veiran gat valdið jafn miklum usla og raun ber vitni. Þessar aðgerðir eru örugg­lega ekki hjálp­legar til að finna lausn vand­ans eða til þess að læra af reynsl­unn­i. 

Efna­hag­skreppa

Öll heims­byggðin siglir hrað­byri inn í kreppu sem virð­ist ætla að verða mjög erfið og erfitt að sjá fyrir end­ann á. Sam­an­burður við kreppur fyrri tíma gefur til kynna að hún verði enn verri en kreppan eftir banka­hrunið 2008 og jafn­vel verri en „kreppan mikla“ sem hófst í Banda­ríkj­unum árið 1929. Henni fylgdi mik­ill sam­dráttur á flestum sviðum atvinnu­lífs­ins, atvinnu­leysi og harð­ræði fyrir marga. 

Krepp­unni miklu lauk þegar seinni heims­styrj­öldin skall á og í raun má segja að tíma­bilið frá 1929 til stríðsloka 1945 hafi verið lang­vinnt umbrota­tíma­bil. Þegar upp var staðið og upp­bygg­ingin hófst var öllum ljóst að bæta yrði sam­skipti á alþjóða­vett­vang­i. 

Sam­ein­uðu þjóð­irnar litu dags­ins ljós og fyrstu skrefin voru stigin til meiri sam­vinnu Evr­ópu­ríkj­anna. Evr­ópu­banda­lagið á rætur sínar að rekja til Par­ís­ar­sátt­mál­ans sem var und­ir­rit­aður árið 1951 og Róm­ar­sátt­mál­ans sem tryggði frek­ari efna­hags­bönd á milli ríkj­anna sem að honum stóð­u. 

Þar með var Evr­ópska efna­hags­svæðið orðið að raun­veru­leika (European Economic Comm­unity). Það var þó ekki fyrr en 1993 að Evr­ópu Banda­lagið (EU) var stofnað þegar Maastricht-sátt­mál­inn var und­ir­rit­að­ur. 

Alþjóða­stofn­anir eins og Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn og Alþjóða­bank­inn voru einnig stofn­aðar og aðrar ráð­staf­anir gerðar sem hafa hjálpað til við að við­halda einu lengsta efna­hags­vaxt­ar­tíma­bili sög­unn­ar.

Allt þetta gerð­ist meðan heim­ur­inn skipt­ist í tvö gagn­stæð kerfi í ísköldu stríð­i. 

Umbreyt­ing á tímum far­sótt­ar. Hvað svo? 

Hvernig verður málum háttað þegar þessi heims­far­aldur er yfir­stað­inn? Efna­hag­skreppan mun vænt­an­lega vara eitt­hvað áfram eftir að far­ald­ur­inn sjálfur hefur verið kveð­inn nið­ur. 

Þótt Ólafur Guð­laugs­son yfir­læknir sýk­inga­varna­deildar Land­spít­al­ans segi of snemmt að horfa til baka í miðjum far­aldri sé lær­dómur dreg­inn af öllu því sem gert er í raun­tíma og reynt að bæta næstu ákvarð­an­ir. Allir þættir tengdir far­aldr­inum sjálfum eru í stöðugri rýn­ingu innan heil­brigð­is­kerf­is­ins þar sem verið er að læra af því sem gert er, það notað sem vel reyn­ist og öðru breytt. 

Enn er alls óvíst hvenær far­ald­ur­inn verður að baki og hversu margir munu láta líf­ið. Vonin er þó sú að við sem mann­kyn munum bera gæfu til að geta litið um öxl og séð hvað fór úrskeiðis og hvað var vel gert til þess að læra af reynsl­unni. Alvar­lega þarf t.d. að huga að og styrkja fæðu­ör­yggi heims­ins og efna­hags­lega afkomu fólks. 

Verk­smiðju­fram­leiðsla hefur færst til Kína og Ind­lands til að nefna fjöl­menn­ustu svæðin þar sem ódýrt vinnu­afl gefur fjöl­þjóða­fyr­ir­tækjum færi á að auka gróða sinn. 

Þeir hlutir sem við kaupum eru hreint og beint hann­aðir til að ganga fljótt úr sér svo við kaupum meira. 

Að mestu er af sem áður var þegar til dæmis arm­bandsúr eða hús­gögn ent­ust mannsæv­ina alla og gengu svo í erfðir til afkom­enda eig­and­ans. Harla litlar líkur eru á því að far­símar gangi í erfðir og efast má um að IKEA hús­gögn muni duga margar kyn­slóð­ir. 

Kannski förum við að lesa gömlu bæk­urn­ar, horfa á gömlu mynd­irnar og spila gömlu vín­yl­plöt­urnar meðan við látum fara vel um okkur í gamla sóf­an­um. Við þurfum ekki að hætta að ferð­ast til fjar­lægra staða en kannski leyfum við okkur að gera það stundum í hug­anum án þess að fyll­ast von­leysi yfir því. 

Áður en far­ald­ur­inn skall á var nefni­lega tekið að glitta í hug­ar­fars­breyt­ingu þar sem kallað var eftir minni sóun verð­mæta. Að mörgu þarf að huga og ýmis­legt þarf að skoða til að sneiða hjá þeim hremm­ingum sem gætu verið á næsta leiti verði ekk­ert að gert. 

Umhverf­is- og lofts­lags­mál eru vanda­mál sem ekki munu hverfa án þess að tekið sé á þeim. Aðgerða er þörf og hug­ar­fars- og kerf­is­breyt­ingu þarf til þess að þær nái fram að ganga. Ef til vill verður nýtt og bjart­ara við­horf til umhverf­is­ins, fólks­ins í kringum okkur og mun­anna sem við þegar eigum hin jákvæða nið­ur­staða heims­far­ald­urs­ins.