Ef ein­hver þjóð á til­kall til að telj­ast for­ystu­þjóð Norð­ur­landa, þá eru það Sví­ar. Þeir eru fjöl­mennast­ir, eða rúmar 10 millj­ón­ir, á meðan danska, norska og finnska þjóðin telja á sjöttu milljón hver. Íslend­ing­ar, Græn­lend­ingar og Fær­ey­ingar reka svo lest­ina, en þeir eru um hálf milljón sam­an­lagt. Sví­þjóð er með öðrum orðum eina nor­ræna ríkið sem er mögu­lega hægt að skil­greina sem milli­stórt út frá fólks­fjölda á meðan hin myndu öll telj­ast til smá­ríkja.

Svíar hafa markað sína eigin leið í mörgum mál­um. Þeir eru stoltir af hlut­leysi sínu og héldu því til streitu í heims­styrj­öld­unum tveim. Þeir eru hreyknir af því að hafa ekki gripið til vopna í meira en 200 ár á sama tíma og ríkið er einn helsti vopna­fram­leið­andi heims miðað við höfða­tölu. Svíar gáfu okkur Astrid Lind­gren, en þeir bera líka ábyrgð á Dolph Lund­gren. Þeir færðu okkur ABBA, en líka Sten Carls­son & Salta Mandlar.

Þegar kemur að COVID-19 þá hafa Svíar jafn­framt fetað sína eigin braut. Þær aðgerðir sem gripið hefur verið til eru það ólíkar þeim sem gripið hefur verið til í nágranna­ríkj­unum að til þeirra er yfir­leitt sér­stak­lega vísað sem sænsku leið­ar­inn­ar.

Leiðin hefur vakið verð­skuld­aða athygli á tímum þegar efna­hags­leg áhrif far­ald­urs­ins bíta hart. Er hugs­an­legt að aðrar þjóðir hafi gengið alltof langt í að verj­ast veirunni? Það vilja margir stuðn­ings­menn sænsku leið­ar­innar meina á meðan aðrir telja að með henni sé bein­línis verið að fórna fólki.

En hver er eig­in­lega sænska leið­in? Og hvað greinir hana frá þeim leiðum sem önnur ríki hafa far­ið? Stuðn­ings­menn jafnt sem and­stæð­ingar eru að mestu leyti sam­mála um eft­ir­far­andi:

1. Meg­in­mark­mið sænsku leið­ar­innar er að tryggja að heil­brigð­is­kerfið ráði við álagið fremur en að áherslan sé á að lág­marka smitin sem slík.
2. Hún styðst við boð frekar en bönn – treystir á heil­brigða skyn­semi fólks í stað þess að beita þving­un­um.
3. Stefnt er að því að verja við­kvæma hópa en að öðru leyti er reynt að valda sem minnstri röskun á dag­legu lífi fólks.

Deil­urnar um leið­ina snú­ast ann­ars vegar um það hvort að mark­miðin séu skyn­sam­leg og hins­vegar hvort að þau séu að nást með þess­ari leið. Byrjum á að skoða rökin fyrir því að Svíar séu að gera rétt.

Banda­lag ólíkra hópa

Sænska leiðin sækir fylgj­endur til þriggja ólíkra hópa. Í fyrsta lagi mælist stuðn­ingur við hana innan land­stein­anna hár. Það þarf svo sem ekki að koma á óvart. Á stríðs­tímum þjappa þjóðir sér gjarnan saman og það þarf tölu­vert til að fólk snúi baki við hinni opin­beru stefnu. Það er þó sjaldn­ast þannig að allt sé gert rétt og rétt­mæt gagn­rýni fær þannig oft ekki braut­ar­gengi við svona aðstæð­ur.

Anders Tegn­ell, smit­sjúk­dóma­fræð­ingur sænska rík­is­ins, hefur verið helsti málsvari sænsku leið­ar­inn­ar. Hann býr yfir langri reynslu og stýrði meðal ann­ars við­brögðum Svía við svínaflensu­far­aldr­inum 2009-2010. Það er til marks um vin­sældir hans að á annað hund­rað þús­und manns telj­ast til hópa á Face­book sem stofn­aðir hafa verið honum til stuðn­ings. Hann er þó ekki óum­deildur og það vakti athygli fyrr í þessum mán­uði þegar hópur sænskra vís­inda­manna setti fram óvenju harða gagn­rýni á hina opin­beru stefnu í einu af stærstu blöðum Sví­þjóðar.

Í öðru lagi nýtur stefnan stuðn­ings meðal bar­áttu­fólks fyrir borg­ara­legum rétt­ind­um. Ljóst er að þær aðgerðir sem gripið hefur verið til í mörgum ríkjum ganga tölu­vert á rétt­indi fólks. Inn­leið­ing tækni­lausna til að fylgja eftir ferðum fólks er meðal þess sem vakið hefur ugg hjá þeim sem hafa tekið sér stöðu gagn­vart vald­inu. Sam­komu­bann setur líka hefð­bundnum mót­mælum skorð­ur. Ýmsir ótt­ast síðan að vald­hafar nýti tæki­færið til styrkja stöðu sína, þegar lýð­ræð­is­legt aðhald er af skornum skammti. Í þessum hópi eru þó líka skiptar skoð­anir þar sem mörgum finnst frelsið dýru verði keypt með þeim fjölda sem lát­ist hefur síð­ustu vik­ur.

Í þriðja lagi hafa ein­hverjir hægri­menn hrif­ist af leið­inni, enda er ljóst að efna­hags­legi kostn­að­ur­inn af því að loka sam­fé­lögum vikum saman er gríð­ar­legur og eðli­legt að menn spyrji sig hvort hugs­an­lega sé hægt að ná þeim árangri sem stefnt er að með mild­ari aðgerð­um. Stuðn­ingur þeirra byggir þó ekki endi­lega á djúpri grein­ingu á þeirri leið sem farin hefur verið í Sví­þjóð, heldur er frekar um að ræða almennar efa­semdir og gagn­rýni á mið­stýr­ingu og beit­ingu rík­is­valds við þær óvenju­legu aðstæður sem nú ríkja. 

Ákveðnum árangri hefur verið náð

Þegar litið er til yfir­lýstra mark­miða stefn­unnar þá hafa Svíar að miklu leyti náð að upp­fylla það fyrsta. Að minnsta kosti eru enn tugir gjör­gæslu­rýma til reiðu. Gagn­rýnendur hafa reyndar bent á að þetta komi að hluta til af því að eldri sjúk­lingum standi úrræðin ein­fald­lega ekki til boða. Sænskt heil­brigð­is­starfs­fólk hefur hins­vegar ekki lent í því að þurfa að velja hver skuli lifa og hver deyja af inniliggj­andi sjúk­lingum í sama mæli og kollegar þeirra í norð­ur­hér­uðum Ítal­íu. 

Það er líka ljóst að til­mæli um að fólk skuli draga úr sam­gangi og gæta hrein­lætis hafa haft áhrif, sem dregur úr mögu­leikum veirunnar til að dreifa sér. Gögn um far­síma­notkun sýna fram á með óyggj­andi hætti að Svíar verja tölu­vert styttri tíma þessa dag­ana í almenn­ings­sam­göng­um, versl­unum og á vinnu­stöð­um, en þó ekki í sama mæli og nágranna­þjóð­irnar.

Hvar verja íbúar tíma sínum sam­kvæmt far­síma­gögn­um?

Að lokum gripu Svíar að nokkru leyti til sömu ráð­staf­ana og Íslend­ing­ar, að banna heim­sóknir aðstand­enda á hjúkr­un­ar­heim­ili, í þeim til­gangi að vernda elsta ald­urs­hóp­inn. Það er helst þegar kemur að þessu atriði sem yfir­völd við­ur­kenna að það hafi ekki gengið eftir að öllu leyti – tölu­vert hefur verið um smit á hjúkr­un­ar­heim­il­um, sér­stak­lega í höf­uð­borg­inni.

Hvað með dauðs­föll­in?

Fjöldi dauðs­falla þegar Sví­þjóð er borið saman við nágranna­ríkin hefur orðið til­efni mik­illar umræðu. Stuðn­ings­menn sænsku leið­ar­innar hafa bent á ýmis­legt í því sam­bandi:

• Ólíkt mörgum öðrum ríkjum þá fela sænsku töl­urnar í sér dauðs­föll utan sjúkra­húsa og eru hærri en ella.
• Hafa verður í huga að Sví­þjóð er tölu­vert fjöl­menn­ara en nágranna­rík­in.
• Auk þess er sam­setn­ing þjóð­ar­innar að ýmsu leyti óhentug þegar kemur að áhættu­hópum – þar er átt við óvenju hátt hlut­fall íbúa yfir átt­ræðu en einnig þann fjölda nýbúa sem hefur reynst erfitt að upp­fræða um sjúk­dóm­inn vegna tungu­mála­örð­ug­leika, en Svíar hafa gengið lengra en flestar aðrar þjóðir síð­ustu ár í að bjóða fólki hæli sem á undir högg að sækja.
• Enn­fremur má benda á að í sam­an­burði við önnur með­al­stór ríki, þá kemur Sví­þjóð ekk­ert endi­lega illa út – bæði Belgía og Hol­land hafa misst tölu­vert fleiri úr sjúk­dómnum miðað við höfða­tölu.
• Þá þurfa dauðs­föllin ekki að vera hærri en þeir sem lát­ast úr hefð­bund­inni flensu.

Að lokum kann meiri útbreiðsla sjúk­dóms­ins nú að verða Svíum til bless­unar ef önnur bylgja ríður yfir heim­inn strax í haust, með það í huga að ónæm­is­kerfi sýktra hafi þá myndað mótefni gegn veirunni. Þannig að þegar þjar­mað er að Svíum, segja þeir: „Spyrjum að leikslok­um!“.

Gagn­rýni á sænsku leið­ina

Stuðn­ings­menn sænsku leið­ar­innar gera sér grein fyrir því að það sjá hana samt ekki allir í sama ljóma. Gagn­rýn­ina megi þó rekja að miklu leyti til van­þekk­ingar á því hvað í henni felist og þeim sér­sænsku gildum sem liggi henni að baki. Í ein­hverjum til­vikum sé hún svo sprottin af öfund og jafn­vel ill­vilja.

Þeir við­ur­kenna þó að það hafi ekki tek­ist nógu vel að vernda gamla fólkið en telja það ekki til marks um ranga stefnu, enda hafi smitin komið upp þrátt fyrir heim­sókn­ar­bann. Það sé því erfitt að færa rök fyrir því að harð­ari aðgerðir hefðu skilað ein­hverju.

Margir telja einmitt að deilan snú­ist ein­göngu um þetta, hvort mildar eða harðar aðgerðir séu væn­legri til árang­urs. En gall­inn við þá nálgun er að hún skautar yfir aðra þætti, svo sem það hlut­verk sem skimun getur spilað í bar­átt­unni gegn veirunni.

Gildi skimunar

Víð­tæk skimun hefur gegnt lyk­il­hlut­verki í bar­áttu Íslend­inga gegn veirunni. Með henni hefur reynst unnt að ein­angra smit­bera sem hafa sýnt væg ein­kenni eða verið án þeirra, og draga þannig úr útbreiðsl­unni. Óhætt er að segja að skimun hafi skipt miklu varð­andi þann árangur sem náðst hefur hér­lend­is, enda hefur henni verið fylgt eftir með mark­vissri rakn­ingu smita.

Það er þó ekki svo að þau ríki sem hafa prófað minna séu ekki með­vituð um gildi skimun­ar. Þau hafa ein­fald­lega for­gangs­raðað öðru­vísi. Svíar ákváðu að leggja áherslu að geta sinnt þeim vel sem sýndu alvar­leg ein­kenni, frekar en að nota tak­mark­aðar bjargir til víð­tækrar skimun­ar. Ein­göngu þeir sem eru lagðir inn eru próf­aðir og þá fyrst og fremst í því skyni að skilja þá að sem eru með veiruna frá öðrum sjúk­lingum og til stað­fest­ingar á því að smit­aðir séu lausir við hana. Þetta var meðal ann­ars rök­stutt með því að það væri ein­fald­lega ekki nógu mörgum sýna­tökupinnum til að dreifa og látið að því liggja að víð­tæk skimun væri ein­fald­lega ekki á færi fjöl­mennra þjóða, nokkuð sem er þó í mót­sögn við reynslu Þjóð­verja (83 millj­ón­ir) og Suð­ur­-Kóreu­manna (52 millj­ón­ir).

Ein af afleið­ingum tak­mark­aðrar skimunar er sú að starfs­menn sem sinna við­kvæmum hópum geta verið óaf­vit­andi að smita skjól­stæð­inga sína. Það hafði því minna gildi en ella þegar heim­sóknir aðstand­enda á hjúkr­un­ar­heim­ili var loks lagðar af í Sví­þjóð í upp­hafi mán­að­ar­ins (ein­stök hjúkr­un­ar­heim­ili og sveit­ar­fé­lög höfðu þá þegar riðið á vað­ið).

Það er með öðrum orðum eitt að tala um vernda við­kvæma hópa og annað að fylgja því eft­ir. Það eru þrjár smit­leiðir inn á hjúkr­un­ar­heim­ili – í gegnum aðstand­end­ur, starfs­fólk og birgja. Þegar Svíar lok­uðu þeirri fyrstu hafði veiran þegar náð nokk­urri útbreiðslu og þegar kemur að þeim seinni þá hafa þeir þurft að treysta á að þeir sem sýni ein­kenni haldi sig heima og að hinir ein­kenna­lausu gæti hrein­lætis og haldi fjar­lægð eins og kostur er.

Hverju hefðu harð­ari aðgerðir breytt?

Sú stað­hæf­ing að harð­ari aðgerðir hefðu litlu breytt í þessu sam­bandi er ein­fald­lega röng. Inni­lokun dregur stór­kost­lega úr mögu­leikum veirunnar á að dreifa sér, með því að minnka sam­gang fólks. En slíkar aðgerðir eru vissu­lega kostn­að­ar­sam­ar. Það er engum blöðum um það að fletta. Enda hefur útgöngu­bann í flestum til­vikum verið neyð­ar­ráð­stöf­un.

Bæði Norð­menn og Danir gripu til harðra aðgerða til­tölu­lega fljótt í ferl­inu, ólíkt til dæmis Ítölum og Spán­verj­um. Þar sem Norð­menn voru jafn­framt mjög dug­legir framan af að prófa fólk (kom­ast þó ekki í hálf­kvisti við okkur og Fær­ey­inga í þeim efn­um), þá má segja að þeir hafi verið þar bæði með belti og axla­bönd, enda hafa tölu­vert færri lát­ist af völdum veirunnar þar borið saman við bæði Svía og Dani. Það er þó helst að rígur sé á milli Dana og Svía í þessu sam­bandi.

Sam­an­burður við Dan­mörku

En hvað hefur áunn­ist í Dan­mörku með þeim hörðu aðgerðum sem gripið hefur verið til, borið saman við nágrann­ana hinum megin við Eyr­ar­sund­ið? Danir hafa tekið rúm­lega þrjú sýni fyrir hver tvö sem tekin hafa verið í Sví­þjóð, þrátt fyrir að vera nán­ast helm­ingi færri. Átta sinnum fleiri Svíar liggja á sjúkra­húsi vegna COVID-19 og einnig á gjör­gæslu. Sem hlut­fall af íbúa­fjölda eru dauðs­föll í Sví­þjóð um þrisvar sinnum það sem þau eru í Dan­mörku.

Lyk­il­tölur fyrir COVID-19 á Norð­ur­löndum

En skýrist þetta ekki að ein­hverju leyti af hærra hlut­falli eldri borg­ara í sænsku töl­un­um? Ekki jafn mikið og ætla mætti. Ef ein­göngu er horft á þá sem hafa lát­ist undir 80 ára aldri er mun­ur­inn nálægt því að vera þre­faldur á Sví­þjóð og Dan­mörku og það mik­ill að sænska hlut­fallið fyrir fólk undir átt­ræðu er hærra en þegar eldra fólk er talið með í Dan­mörku.

Hlut­fall lát­inna af fólks­fjölda í Sví­þjóð, Dan­mörku og Íslandi

Sam­an­burður við önnur ríki

Það er ekki að ástæðu­lausu að Svíar kjósa frekar að bera tölur sínar saman við þjóðir á borð við Belga. Líkt og Sví­þjóð má telja Belgíu milli­stórt ríki. Belgar skrá einnig sam­visku­sam­lega dauðs­föll á hjúkr­un­ar­heim­ilum en líkt og í Sví­þjóð eru þau stór hluti af heild­ar­dauðs­föll­um, eða tæpur helm­ing­ur. Í Belgíu hafa hátt í átta þús­und látið lífið vegna COVID-19, sem er nálægt því að vera þre­föld sænsku and­látin og fleiri en lát­ist hafa í Þýska­landi með sínar 83 millj­ónir íbúa.

En Belgía er hins­vegar það ríki sem hefur farið hvað verst út úr far­aldr­in­um. Hvernig kemur Sví­þjóð út í sam­an­burði við önnur Evr­ópu­ríki með svip­aðan íbúa­fjölda? Ef við miðum við ríki sem eru með allt að 2 millj­ónum fleiri eða færri íbúa, þá eru þau öll utan Belgíu með færri and­lát á hverja milljón íbúa en Sví­þjóð.

And­lát vegna COVID-19 á hverja milljón íbúa í Evr­ópu­ríkjum með +/-2 millj­ónir íbúa miðað við Sví­þjóð

And­lát á Norð­ur­löndum vegna COVID-19 á hverja milljón íbúa

Stað­reyndin er nefni­lega sú að dán­ar­tíðni vegna COVID-19 í Sví­þjóð er mun hærri en hjá frænd­þjóð­unum á Norð­ur­löndum og að velja þarf verstu dæmin í Evr­ópu til að ríkið líti ekki of illa út. Það er hins­vegar vissu­lega rétt að staðan er enn verri í ein­staka ríkj­um. Svíar ættu þó ekki að þurfa að bera sig saman við verstu rík­in. Það er þeim ekki sæm­andi.

COVID-19 og inflú­ensa

Það er sjálf­sagt að bera COVID-19 saman við aðra sjúk­dóma, svo lengi sem það er gert með skyn­sam­legum hætti. Talið er að allt að 650 þús­und hafi lát­ist úr inflú­ensu í heim­inum yfir allt síð­asta ár. Það er hins­vegar fátítt að yngra fólk lát­ist úr flensu, auk þess sem hægt er að bólu­setja sig fyrir henni. Heil­brigð­is­kerfi heims­ins eru vel í stakk búin að mæta henni og hún leggur ekki sam­fé­lagið á hlið­ina, þótt fyr­ir­tæki sjá aukn­ingu í veik­inda­dögum á vissum árs­tíma.

Síð­asti heims­far­aldur var H1N1 inflú­ensa sem reið yfir heim­inn á árunum 2009-2010. Talið er að um 300 þús­und manns hafi lát­ist af völdum þess­arar flensu, sem er betur þekkt sem svínaflens­an. Það eru hins­vegar ekki liðnir tveir mán­uðir síðan að COVID-19 var skil­greind sem heims­far­aldur og á þeim tíma hafa fleiri en 200 þús­und lát­ist. COVID-19 hefur vaxið meira en tvö­falt hraðar en svínaflensan á þeim tíma sem er lið­inn frá að hann greind­ist, með tölu­vert hærri dán­ar­tíðni.

Hjarð­ó­næmi

Þjóðir heims eru síðan skilj­an­lega orðnar óþreyju­fullar að taka aftur upp hefð­bundna lifn­að­ar­hætti, sér­stak­lega í þeim ríkjum sem gengið hafa hvað lengst í því að loka sam­fé­lag­inu. Von hefur kviknað í brjósti sumra að hægt verði að frelsa fólk úr ástand­inu á grund­velli mótefna­mæl­inga og að útbreiðslan sé jafn­vel orðin slík að hægt sé að tala um hjarð­ó­næmi sé handan við horn­ið.

Hjarðónæmi er þekkt hug­tak úr far­ald­urs­fræði. Hins­vegar hefur verið bent á að sú hug­mynd að hægt sé að aðskilja ungt og frískt fólk – þar sem dán­ar­tíðnin af COVID-19 er lægri – frá öðrum hlutum sam­fé­lags­ins og byggja upp hjarð­ó­næmi sam­hliða því sé ótrú­verðug. Útbreidd smit á hjúkr­un­ar­heim­ilum styðja það.

Auk þess sá Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­unin sig nýverið knúna til að lýsa því yfir að nákvæm­lega engar vís­inda­legar sann­anir séu fyrir því að fólk myndi ónæmi gagn­vart veirunni, þar sé meira um ósk­hyggju að ræða.

Hver er þá nið­ur­stað­an?

Ljóst er að Svíar eru upp á kant við Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­un­ina varð­andi við­brögð sín við far­aldr­inum. Vís­indin eru með öðrum orðum ekki á sveif með Svíum í þetta skiptið og það er staða sem þeir eru óvanir að vera í.

Þeir gætu auð­vitað vel haft ákveð­inn efna­hags­legan ábata af þeirri leið sem hefur verið far­in. Þar hefur ekki verið neitt útgöngu­bann líkt og í sumum öðrum ríkj­um. Veit­inga­stöð­um, krám, lík­ams­rækt­ar-­stöðvum og grunn­skólum hefur verið haldið opn­um, þrátt fyrir til­mæli Alþjóða­heil­brigð­is­mála-­stofn­un­ar­inn­ar. Það er reyndar hugs­an­legt að þeir hafi hitt naglann á höf­uðið varð­andi grunn­skól­ana. Vís­bend­ingar eru um að börn séu ekki miklir smit­ber­ar, en Íslend­ingar fylgdu einmitt for­dæmi Svía þar. Hins­vegar hefur efna­hags­legi ábat­inn verið dýru verði keyptur í Sví­þjóð. Dauðs­föll eru marg­föld á við það sem ger­ist í nágranna­ríkj­un­um, jafn­vel þegar elsti ald­urs­hóp­ur­inn er fjar­lægður úr jöfn­unni.

Hefðu Svíar gert skimun hærra undir höfði, rakið og ein­angrað smit, þá væri staðan mögu­lega önn­ur. Það var hins­vegar með­vituð ákvörðun að fara ekki þá leið. Á meðan Tegn­ell talar hróð­ugur um að Stokk­hólmur nái hugs­an­lega hjarð­ó­næmi í næsta mán­uði þá neitar sænska rík­is­stjórnin því að sú sé stefnan. Far­ald­ur­inn er í rénum í Sví­þjóð í þeim skiln­ingi að sjúkra­húsinn­lagnir virð­ast hafa náð ákveðnu hámarki. En sama gildir um löndin í kring og þau eru þegar farin að und­ir­búa opn­un. Ef þau ná því án þess að það komi bakslag gæti fórn Svía verið til einskis.

Staðan gæti þó vissu­lega verið enn verri. Það er þó rétt að spyrja sig að hve miklu leyti megi þakka það aðgerðum stjórn­valda. Árangur hefur þannig hugs­an­lega náðst þrátt fyrir þær, frekar en vegna þeirra, enda hefur sænskur almenn­ingur lagt sitt af mörkum til að lág­marka skað­ann.

Fylgj­ast má dag­lega með þró­un­inni á Norð­ur­löndum í stjórn­borði sem ég held úti hér.

Höf­undur er MBA.