Stór hluti Íslands, eða alls um 53% lands­ins, telst vera úthagi. Þetta eru gróin eða hálf­gróin svæði sem ekki eru brotin til rækt­unar en iðu­lega nýtt til beit­ar. Hlut­fall úthaga sem líka má kalla mólendi er óvenju­lega hátt hér­lend­is. Ann­ars staðar í Evr­ópu er yfir­borðið lands­ins yfir­leitt akur eða skógur en víð­feðm úthaga­svæði eru aftur á móti algeng á þurrka­svæðum jarð­ar. Á Íslandi er ræktað land eins og eyjar í víð­áttu úthag­ans meðan því er öfugt farið víð­ast ann­ars staðar í Evr­ópu.

Moldin er mik­il­vægur þáttur flestra vist­kerfa. Hún er, eins og vatn og and­rúms­loft­ið, ein af und­ir­stöðum lífs á jörð­inni, í senn búsvæði ótelj­andi líf­vera, beður og rót­festa fyrir gróð­ur­inn, geymsla og upp­spretta nær­ing­ar­efna. Moldin varð­veitir meðal ann­ars og miðlar kolefni (C) sem er límið í líf­keðj­unni og allir þekkja nú sem lykil­efni í óða­hlýnun and­rúms­lofts­ins. 

Við Íslend­ingar höfum ekki farið vel með þessar auð­lindir okk­ar, úthag­ann og mold­ina, sum­part vegna van­þekk­ingar en líka þrátt fyrir betri vit­und – það er önnur saga. 

Stað­an 

Athygli og aðgerðir vegna upp­söfn­unar kolefnis í and­rúms­loft­inu á formi koltví­sýr­ings (CO2) hafa hingað til fyrst og fremst beinst að þeim þætti sem teng­ist beinum umsvifum manna, þ.e. sam­göng­um, land­bún­aði, stór­iðju og úrgangslos­un. Lofts­lags­bók­haldið hefur líka lagt meg­in­á­herslu á þessa þætti. Þó hefur lengi verið vitað að mikið magn kolefnis losnar úr mold undir fram­ræstu, ofbeittu og öðru rösk­uðu landi. Athygli alþjóða­sam­fé­lags­ins bein­ist nú æ meira að þessum þætti og Evr­ópu­sam­bandið hefur sett fram kröfu um að losun frá landi verði talin fram með býsna nákvæmum hætti æi opin­beru bók­haldi lands­ins. 

Og hvar stöndum við gagn­vart þeirri kröfu? Á und­an­förnum ára­tugum hefur margt verið gert og umtals­verðrar þekk­ingar aflað um nýt­ingu lands­ins, kolefn­is­bú­skap þess, áhrif fram­ræslu á los­ung gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og hverju end­ur­heimt land­gæða, svo sem með vist­heimt eða ræktun skóga, getur skil­að. Samt eru enn fyrir hendi mjög stór þekk­ing­ar­göt – jafn­vel óhætt að segja risa­vaxin – sem nauð­syn­legt er að fylla í til þess að hægt verði að bæta land­nýt­ingu á Íslandi, draga úr losun kolefnis frá land­inu, upp­fylla þær lofts­lags­skuld­bind­ingar sem við höfum und­ir­geng­ist gagn­vart Evr­ópu og ekki síst eigin mark­mið um kolefn­is­hlut­leysi Íslands árið 2040.

Í bók­haldi Íslands til lofts­lags­samn­ings Sam­ein­uðu þjóð­anna árið 2018 var upp­gefin losun Íslands á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum sam­tals 4.800 kt (kílótonn) CO2 ígilda (kolefn­isí­gildi eru umreiknuð gildi sem taka til fleiri gróð­ur­húsa­loft­teg­unda en bara koltví­sýr­ings). Þessi 4.800 kt  CO2 ígilda eru losun vegna beinna umsvifa manna, þ.e. vegna sam­gangna, land­bún­að­ar, iðn­að­ar­ferla og úrgangslos­unar eins og fyrr er lýst. Losun frá fram­ræstu vot­lendi, sem ekki hefur verið form­legur hluti bók­halds­ins hingað til, hefur verið metin á um 8.400 kt CO2, sem er tvö­falt magn þess sem losnar vegna mann­legra umsvifa. Lögð skal áhersla á að í þessum tölum er heil­mikil óvissa og ekki ríkir um þær full sátt. 

Nokkrar til­raunir hafa verið gerðar til að meta kolefn­islosun frá þurrum úthaga byggðar á til­tækri þekk­ingu. Mun­ur­inn á þrengsta og víð­asta mati sem komið hefur út úr þeim útreikn­ingum er yfir  tutt­ugu­faldur eða frá 2.000 upp í 45.000 kt CO2 ígilda á ári. Þetta sýnir í hnot­skurn hve lítið við vitum í raun um kolefn­is­bú­skap þessa gríð­ar­stóra hluta lands­ins.  Mik­ill munur á ofan­greindum mats­tölum stafar fyrst og fremst af mis­mun­andi for­sendum sem menn gefa sér um losun ólíkra land­gerða og ástand þeirra með til­liti til jarð­vegs­rofs o.fl. þátta – land sem er rofið losar kolefni meðan vel­gróið land bindur það. Ofbeitt land missir einnig smám saman kolefn­is­forða sinn. Til að fá áreið­an­lega tölu um heild­ar­losun eða bind­ingu þarf til við­bótar við upp­lýs­ingar um ástand að vita heild­ar­flat­ar­mál ólíkra land­gerða. Þessar upp­lýs­ingar vantar að stórum hluta. 

Tutt­ugu­föld óvissa um losun kolefnis frá íslenskum úthaga er æpandi þekk­ing­ar­gat og end­ur­speglar því miður að ein­hverju leyti áhuga­leysi þeirra sem um hafa véla. Það er afar brýnt að þessu áhuga­leysi linni og að losun frá úthaga verði kort­lögð með ítar­legum hætti; þekk­ing  er grunnur aðgerða til að minnka losun og til að mót­væg­is­að­gerðir séu mark­viss­ar. Rann­sóknir á kolefn­is­bú­skap lands­ins eru ekki fok­dýr geim­vís­indi en krefj­ast vissu­lega yfir­legu og nákvæmni sem hentar vel dokt­or­snemum undir leið­sögn sér­fræð­inga. Þekk­ing á kolefn­is­bú­skap er nauð­syn­leg grunn­þekk­ing sem rann­sókna­sjóðum finnst yfir­leitt ekki spenn­andi að styrkja. Þess vegna þarf sér­stakt fjár­magn frá hinu opin­bera til í að vinna þessar rann­sókn­ir.  

Okkar til­gáta er að bind­ing kolefnis í mold og gróðri ásamt sam­drætti í losun frá fram­ræstu vot­lendi og úthaga – að ógleymdum mann­legum umsvifum – geti verið það mikil að unnt sé á fáum árum að ná kolefn­is­hlut­leysi fyrir allt Ísland. Sam­hliða yrði unnt að kolefn­is­jafna starf­semi er lýtur að nýt­ingu lands­ins, m.a. fram­leiðslu land­bún­að­ar­af­urða með búfé.

Átaks er þörf

Land­bún­að­ar­há­skóli Íslands, Land­græðslan og Skóg­ræktin lögðu á síð­asta hausti – eftir vel heppnað mál­þing um sama efni –  fyrir umhverf­is- og auð­linda­ráð­herra og tals­konu rík­is­stjórn­ar­innar í lofts­lags­mál­um, fjarska hóf­lega áætlun sem færi langt með að stoppa í það stóra þekk­ing­ar­gat sem tíundað er hér að ofan. Átakið mundi meðal tryggja þjálfun þriggja nýrra sér­fræð­ing (nýdokt­ora) á sviði land­nýt­ing­ar, stór­efla inn­viði til jarð­vegs­rann­sókna og skila af sér kolefn­is­forða­korti og -los­un­ar­korti af Íslandi. Með þannig tól að vopni væri hægt að stýra land­bóta­að­gerðum með mark­vissum hætti og fara í land­græðslu- og vist­heimt­ar­að­gerðir þar sem þeirra er mest þörf og mest von um skjótan árang­ur. Ofan­greind áætlun mundi kosta rík­is­sjóð 40–60 millj­ónir á ári í fjögur til fimm ár, eftir því hve vel yrði í lag­t. 

Við höfum lagt áherslu á að átakið skili nýrri sér­fræði­þekk­ingu. Það er mik­il­vægt því margir þeirra vís­inda­manna sem mest hafa feng­ist við rann­sóknir tengdar land­nýt­ingu eru að nálg­ast eft­ir­launa­ald­ur. Átakið mun líka stór­efla alla inn­viði til rann­sókna á svið­inu –verða grunnur að sam­eig­in­legu kolefn­is­setri ofan­greindra stofn­ana og fleiri. Þá hafa við­kom­andi stofn­anir lofað vinnu­fram­lagi vís­inda­manna sinna til verk­efn­is­ins. Mik­il­vægt er að ábyrgðin og stjórn verk­efn­is­ins falli ekki á sömu stofn­anir og sjá um fram­kvæmdir og eft­ir­lit með land­nýt­ingu. Háskóla­sam­fé­lagið þarf að vera í leið­andi stöðu til að tryggja trú­verð­ug­leika og þjálfun dokt­or­snema.

Und­ir­tektir ráða­manna við ofan­greindu til­boði hafa ein­kennst af kurt­eislegri tor­tryggni og hafa litlu sem engu skilað hingað til. Bent hefur verið á sam­keppn­is­sjóði en eins og þegar hefur verið nefnt falla  rann­sóknir á kolefn­is­forða og kolefn­is­flæði illa að mark­miðum sjóð­anna. Þegar hið opin­bera þarf á til­teknum upp­lýs­ingum að halda hefur sýnt sig að ekki er hægt að treysta á sam­keppn­is­sjói til að afla þeirra. Sjóð­irnir geta aftur á móti komið að tengdum rann­sóknum sem falla betur að mark­miðum þeirra.  

Von­andi bera stjórn­völd gæfu til þess að grípa ofan­greint kosta­boð lands­liðs­ins í land­nýt­ingu á lofti og þannig stór­efla þekk­ingu okkar á kolefn­is­bú­skap Íslands – án þeirrar þekk­ingar verður erfitt að skila full­nægj­andi kolefn­is­bók­haldi til alþjóða­sam­fé­lags­ins eða færa sönnur á fyr­ir­hug­aða kolefn­is­jöfnun Íslands.

Höf­undur er deild­ar­for­seti við Land­bún­að­ar­há­skóla Íslands.